کاهش خسارت خشکسالی در گندم دیم

آشنايي با  سن گندم                                                                                                                                                                                                                                                          1-مقدمه  گـنـدم يکي از محصولات راهبردي کشور مي باشد که قـوت اصلي مردمان ايران زمـين را تشکـيل مي دهـد. با افزايش سريع جمعيت کشور نياز به توليد بيشتر و با کيفيت بهتر اين محصول زراعي احساس مي شود . سن گندم يکي از آفات کلي اين محصول است. سن گندم از برگ , ساقه , دانه تغذيه مي کند . مصرف دانه هاي سن زده از نظر تغذيه و بهداشت براي سلامتي انسان زيان آور و شناخته  شده است. بنابـراين از روشـهاي مختــلفي همچون کنـترل زراعي , کنـترل بيولوژيکي , کنترل ژنتيکي , کنـترل شيـميايي براي مـهار اين آفـت بايداستفاده کرد .    2- گونه هاي مختلف و جنس هاي مختلف سن: گونه هاي مختلف سن که به غلات زيان مي رسانند وابسته به 3 جنس و 8 گونه هستند که مختصرا بيان مي شود:          Scutellerida2- 1 سن هاي جنس کاسه پشتک گندم (سن گندم) از خانواده        Pentatomida  از خانواده Dolycoris2-2  سن هاي جنس   Pentatomida   از خانواده  Aelia2- 3 سن هاي جنس   در بين 3 جنس و 8 گونه, خسارت  سن گندم بيشتر است.   3- مشخصات ظاهري: رنگ عمومي سن گندم قهوه اي و زرد خاکي است که از روشن تا تيره تغيير مي کند به علاوه نمونه هايي به رنگ سياه , قرمز , مسي , زرد کهربايي نيز وجود دارد. روي سپر و در حدفاصل آن با پشت گرده , دو لکه کوچک به رنگ روشن ديده مي شود. سر حشره مثلثي شکل است که نوک آن به جلو امتداد دارد. نزديک خط فاصل بين سر و سينه , دو چشم ساده و در گوشه جانبي سر دو چشم مرکب ديده مي شود. اين حشره  سپر بسيار بزرگ و رشد کرده دارد که تقريبا همه سطح پشتي شکم را مي پوشاند. تنها اختلاف در شکل ظاهري حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بيروني دستگاه تناسلي آنهاست که اين قطعه در حشرات نر ساده و در حشرات ماده به شش قطعه بزرگ و دو قطعه کوچک تقسيم مي شود.   4- مناطق انتشار: دامنه انتشار سن گندم در ايران وسيع است. س گندم در مناطق کوهستاني و مرتفع , آب و هواي معتدل وخشک زندگي مي کند. اين سن تنها در مناطق گرگان و گنبد فعاليت ندارد. سن گندم در مناطقي از ايران که شرايط اقليمي معتدل و خشک و ريزش بارانهاي پاييزه و زمستانه مطلوب است حالت طغياني داشته و بيشترين خسارت را وارد مي کند.   5- شدت و شيوه خسارت: در گذشته که استفاده از حشره کش ها براي مبارزه با سن گندم متداول نبود خسارت اين آفت در سالهاي طغياني و در برخي مناطق به صد در صد مي  رسيد. خسارت سن گندم و پوره ها به دو صورت کمي و کيفي است . سن مادر که اصطلاحا به سن هاي بالغ زمستان گذران گفته مي شود خسارت خود را منحصرا به صورت کمي وارد مي کند در صورتيکه خسارت پوره ها و حشرات کامل نسل جديد به دو صورت کمي و کيفي است.   6- خسارت کمي: خسارت کمي سن مادر در سالهاي طغياني مي تواند به صد در صد برسد و اين حادثه در ايران به کرات اتفاق افتاده است. در اين نوع خسارت , سن گندم ضمن حمله به جوانه هاي ساقه دهنده , خوشه دهنده مزرعه را مبدل به علفزار مي کند که پوشيده از بوته هاي گندم بدون ساقه و زرد مي باشد.   7- خسارت کيفي: پوره ها سن گندم و حشره کامل نسل جديد ضمن ثغذيه از دانه گندم در مراحل شيري و خميري , آنزيمي به داخل دانه تزريق مي کنند تا تغذيه از دانه ها براي آنها آسان شود . اين آنزيم باعث تخريب گلوتن دانه گندم مي شود و خاصيت نانوايي آن را از بين مي برد. اگر تعداد اين گونه دانه ها به پنج درصد برسد, آردي که از اين گندم حاصل مي شود براي نانوايي مناسب نيست. سن زدگي دانه معمولا با چروکيدگي آنها همراه است. در محل نيش حشره روي دانه يک نقطه کوچک سياه با هاله اي روشن به دور آن ديده مي شود. ميزان خسارت کيفي سن کامل نسل جديد بيشتر از پوره سن پنج و خسارت کيفي پوره سن پنج بيشتر از پوره سن چهار است.   8- حرکت سن گندم از مکانهاي زمستاني به مزارع غلات: سن گندم يک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت حشره کامل در مکانهاي زمستان گذران که غالبا در ارتفاعات هستند مي گذراند. زمان حرکت سن گندم پس از پايان زمستان گذراني به سوي مزارع غلات در نقاط مختلف کشور متفاوت است. در شرايط آب و هوايي ايران زودترين زمان ريزش در بهمن ماه و ديرترين آنها در ارديبهشت ماه است. ريزش سن گندم  مزارع در کشت هاي آبي و ديم تفاوتهايي دارد. در گروهي از ديم زارها مکانهاي زمستان گذراني سن گندم و مزارع درهم آميخته اند و مرز مشخصي بين آنها وجود ندارد که در آنها سن گندم بعد از پايان يافتن زمستان گذراني نيازي به جابجايي قابل توجهي ندارد. در گروه ديگر از ديم زار , فاصله مشخصي بين مزارع و مرتفع تر از آنها فاصله چنداني را براي رسيدن به مزارع طي نمي کند. اکثر ديم زارهاي کشور در اين گروه جاي دارند. در نواحي آبي , مزارع عمدتا با فاصله اي زياد از مکانهاي زمستان گذراني قراردارند و بنابراين آفت مسافت کم و بيش طولاني را در رفت و برگشت مي پيمايد. هر اندازه ارتفاع پرواز سن گندم بيشتر باشد به همان نسبت افراد آن گروه از سن ها در فاصله دوردست تري فرود مي آيند.   9- تکامل سن گندم در مزرعه و روند آن: تغذيه و جفت گيري : سن مادر(سن هاي زمستان گذران) با هر ميزان تغذيه در سال قبل و با هر ميزان ذخيره غذايي باقيمانده در بدن پس از ورود به مزرعه به تغذيه مي پردازد و به جوانه هاي مرکزي برگ و ساقه حمله ميکند. ميزان تغذيه در سال جديد با ميزان ذخيره حاصل از تغذيه در سال قبل ارتباط دارد. هر چه ميزان ذخيره  زيادتر باشد طول تغذيه جديد و شدت آن کاهش مي يابد. مدت زمان تغذيه قبل از جفت گيري مي تواند از يک هفته تا دو هفته متغير باشد و اين دوره در شرايط نامناسب جوي به درازا مي کشد. بارندگي , باد و دماي پايين تخم ريزي , سن مادر را دچار وقفه مي کند. اين پديده از اهميت فراواني به زيان سن گندم و به سود گندم برخوردار است. چون در موقع رسيدن گندم , سن ها از مرحله رشدي تاخيريافته برخوردار خواهند بود و اين بدان معني است که تعدادزيادي از پوره ها پس از برداشت گندم در مزرعه باقي مانده و از بين خواهند رفت. تغذيه سن مادر جفت گيري را در پي دارد.   10- تخم ريزي: تخم ريزي بلافاصله بعد از جفت گيري انجام مي شود. تخم کروي رنگ آن سبز روشن است. به طور معمول در هر بار تخم ريزي 14 عدد تخم غالبا در دو رديف هفت تايي موازي يکديگر و کاملا مماس بر هم گذاشته مي شود. در مواردي اين تخم ها را در 3 يا 4 رديف مي بينيم. طول دوره تخم ريزي سن گندم در سالهاي مختلف و نقاط مختلف کشور متفاوت است. تمام اعمال حياتي سن گندم ارتباط مستقيمي با شرايط محيطي دارد.   11- پوره ها و انواع آنها: رنگ پوره سن اول بلافاصله پس از خروج از تخم سبز بسيار روشن است که پس از چند ساعت به رنگ سياه درمي آيد. از سن دوم به بعد رنگ اصلي پوره ها نمايان مي گردد. وجه تمايز پوره ها از يکديگر به ويژه در پوره سنين چهار و پنج بسيار بارز است بدين معنا که بال از سن چهارم پورگي جوانه مي زند و در سن پنجم مشخص تر مي شود. پوره ها جمعا 5 بار پوست اندازي مي کنند. خطرناک ترين مرحله پورگي سن گندم , پوره سن پنج يعني آخرين سن پورگي آن است. نکته جالب اينکه مراحل مختلف تکامل سن گندم را مي توان با هم ديد. جمعيت سن گندم تقريبا هيچ گاه به يکباره به اماکن تابستانه و زمستانه منتقل نمي شود.   12- وضعيت سن گندم در اماکن تابستانه: سن پس از 5 بار پوست اندازي تبديل به سن بالدار کامل مي شود. اين سنها بعد از تغذيه به کوهستانها مهاجرت مي کنند و در کوهستانها دوره استراحت تابستانه دارند که قبل از پرواز به کوهستانها مقداري چربي در بدن ذخيره دارند. سن هايي که چربي بيشتر دارند خصوصيت جسمي مطلوب تر داشته , استراحت تابستانه و زمستانه بهتر, عمر طولاني تر و تخم ريزي زيادتري در بهار سال آينده خواهند داشت . استراحت تابستانه سن تا اوايل پاييز ادامه دارد.   13- بيدار شدن سن ها از بستر زمستانه و پرواز آنها به مزارع گندم: در اواخر زمستان و اوايل بهار , پس از گرم شده هوا سن ها به مزارع گندم پرواز مي کنند. دوره ريزش سن ها هميشه نامنظم  و به تناوب دو , سه و چهار نوبت سابقه دارد و به ندرت در يک نوبت ديده مي شود. به عمل پرواز سن ها و رسيدن به مزرعه گندم و جو "ريزش سن" گويند.   14- دشمنان طبيعي سن گندم:  و مگس هاي پارازيتوييد تخم  Scelionidae از خانواده Trissolcus rufiventrisمهم ترين دشمنان طبيعي , زنبورهاي  مي باشند.Tachinidae از خانواده Ectophasia ablong a زنبورهاي پارازيتوييد تخم سن گندم همواره در موقع اولين تخم ريزي هاي آفت در مزرعه حضور دارند. در صورت لزوم انجام مبارزه شيميايي بايد حتي المقدور از سم پاشي بر عليه سن مادر خودداري کرده و سم پاشي را عليه پوره ها انجام داد. پوره ها نسبت به سم حشره کش حساس تر هستند. از طرف ديگر زماني که سم پاشي عليه سن مادر انجام مي شود, زنبورهاي پارازيتوييد سن گندم در مزارع حضوري فعال داشته و همه آنها در معرض سم و اثر زيانبار آن هستند. در حاليکه در سم پاشي عليه پوره ها تعداد زيادي از پارازيت ها به صورت جنين داخل تخم هاي سن بوده و آنهايي نيز که به صورت حشره کامل هستند چون گندم از نظر شاخ و برگ رشد خوبي کرده , بنابراين پوشش مناسبي را براي حفاظت از زنبورها در قبال ذرات سم فراهم مي آورد.   15- روش هاي کنترل آفت سن: 15-1  در مناطق آلوده و در شيب بالاي هشت درصد گندم کاري شود. 15-2  تناوب زراعي انجام شود. 15-3  از تخريب مراتع و تبديل آنها به زمين هاي زراعي جلوگيري شود. 15-4 در اطراف مزارع گندم , درختاني که بدنه ناصاف دارند و يا آفتابگردان و گياهان مشابه کاشته شود. اين کار به دشمنان طبيعي آفت سن کمک مي کند.   15-5  از چراي دام و تخريب و آتش زدن مراتع طبيعي و درختها و درختچه ها در اماکن تابستانه و زمستانه ممانعت به عمل آيد. 15-6  در مناطق آلوده به سن ارقام پرحاصل و زودرس گندم کشت شود. 15-7  در مزارع و کوهستانهاي سن خيز , شبکه مراقبت گذاشته شود. 15-8  دور کردن علف هاي هرز از دسترس سن.   16- نرم مبارزه عليه سن مادر: 16-1  در مزارع گندم آبي با پيش بيني عملکرد بيش از 3 تن در هکتار نرم مبارزه با سن مادر 4 عدد در مترمربع است. 16-2  در مزارع گندم آبي با پيش بيني عملکرد کمتر از 3 تن در هکتار نرم مبارزه با سن مادر 3 عدد در مترمربع است. 16-3  در مزارع گندم ديم با پيش بيني عملکرد بيش از 2 تن در هکتار نرم مبارزه با سن مادر 2 عدد در مترمربع است. 16-4  در مزارع گندم ديم با پيش بيني عملکرد کمتر از 2 تن در هکتار نرم مبارزه با سن مادر 1 عدد در مترمربع است.   17- نرم مبارزه عليه پوره ها: 17-1  در مزارع گندم آبي با پيش بيني عملکرد بيش از 3 تن در هکتار نرم مبارزه با پوره ها 6 عدد در مترمربع است. 17-2   در مزارع گندم آبي با پيش بيني عملکرد کمتر از 3 تن در هکتار نرم مبارزه با پوره ها 5 عدد در مترمربع است. 17-3  در مزارع گندم ديم با پيش بيني عملکرد بيش از 2 تن در هکتار نرم مبارزه با پوره ها 4 عدد در مترمربع است. 17-4  در مزارع گندم ديم با پيش بيني عملکرد کمتر از 2 تن در هکتار نرم مبارزه با پوره ها 4 عدد در مترمربع است.   18- نمونه برداري: برآورد جمعيت سن غلات در مزرعه به وسيله تور و کادر صورت مي گيرد. براي مرحله سن مادر و پوره ها در تمامي ساعات روز مي توان از کادر (1×1) مترمربع يا (0.5×0.5) مترمربع استفاده نمود. به طوريکه در قطعه حداکثر 5 هکتاري به صورت ضربدر در هر قطر مزرعه ده کادر به صورت تصادفي به کار مي بريم. در صورت استفاده از کادر (0.5×0.5) مترمربع هر 4 کادر معادل يک مترمربع خواهد بود. زمان صحيح تور زدن : صبح ها تا ساعت 10 .و بعدازظهر از ساعت 5 تا نزديک غروب آفتاب مي باشد. بديهي است در صورت وجود باد و باران و رگبار و سرما و... نبايد از تور براي تشخيص جمعيت سن استفاده کرد.    19- مبارزه شيميايي با آفت سن و سموم مورد استفاده: اگر در مزرعه تعداد سن هاي مادر و پوره هاي آن زياد باشد و دشمنان طبيعي نتوانند آن را کنترل کنند بايد مبارزه شيميايي انجام شود.   سموم مورد استفاده: فنيتريون: يک ليتر در هکتار                            دسيس 300 سي سي در هکتار                            ديپترکس:  1.2 کيلوگرم در هکتار    20- نتيجه گيري: انتشار سن گندم در ايران به سه عامل بستگي دارد: وجود منابع غذايي – وجود اماکن تابستانه و زمستانه مناسب جهت دوره طولاني و يا پور – وجود شرايط اقليمي مناسب جهت فعاليت آفت. خسارت سن گندم به دو صورت کي و کيفي است که خسارت سن مادر منحصرا به صورت کمي و خسارت پورها و حشرات کامل نسل جديد به دو صورت کمي و کيفي است. احيا مراتع اقدامي اساسي جهت مهار اين حشره است. مصرف کود ازته دوره رشد گندم را افزايش مي دهد و به سن گندم فرصت مي دهد تا همه پوره هاي خود را تکامل بخشد. سن گندم خود را با مرحله رويشي گياه مطابقت مي دهد. پس مي توانيم گندم را زودتر بکاريم يا از ارقام زودرس استفاده کنيم. اين آفت دشمنان طبيعي نيز دارد.و با روش شيميايي نيز مي توان آفت را کنترل کرد.