کاشت و تکثیر گیاهان زینتی (بخش دوم)
کاربرد هورمونهای گیاهی
هورمون
هورمون به موادی اطلاق میشود که به مقدار بسیار ناچیز در یک اندام معین از گیاه بوجود میآید و در اندامهای دیگر استفاده میشود. با این تعریف شاید تصور شود که هورمونها صرفاً جزء مواد کاملاً درون ساز گیاه هستند، اما همواره اینطور نیست زیرا هورمونها هم در داخل اندامهای گیاهی و هم به شکل سینتتیک و شیمیایی در خارج ساخته میشوند و روی گیاه القا میشوند. بنابراین علی رغم اینکه یک تفاوت ناچیز بین این دو نحوه ساخت هورمون موجود است بیشترین تفاوت مربوط به اصطلاح انگلیسی است.
در فارسی هم موادی که بصورت طبیعی در گیاه ساخته میشوند و هم موادی که به صورت مصنوعی از خارج به گیاه القا میشوند را تحت عنوان هورمون میشناسند، اما در اصطلاح انگلیسی موادی را که بصورت طبیعی (در داخل گیاه) ساخته میشوندPlant Hormone و موادی که بطور مصنوعی (در خارج از گیاه)ساخته میشوند را تحت عنوانPlant Growth Regulators یعنی تنظیم کنندههای رشد گیاهی میشناسند. در تقسیم بندیهای خیلی قدیمیتر هورمونها بر حسب نوع قابلیت یا کاری که به عهده دارند، به پنج دسته تقسیم میشوند.
هورمونها
1- اکسینها Auxines
2- ژیبرلینها Giberellines
3- سیتوکینینها Cytokinines
4- بازدارندههای رشد Inhibitors
5- اتیلن Ethylene
اکسینها Auxines
عوامل موثر بر عملکرد هورمونها در روی گیاهان زینتی
غلظت Dosageهورمون مصرفی؛
سن فیزیولوژیکی گیاه
اکسینها جزء اولین گروه هورمونهای کشف شده هستند که وظایفی همچون تسریع در ریشهزایی گیاهان و ریزش گلهای اضافی درختان میوه را بر عهده دارند. مهمترین عاملی که روی عملکرد اکسینها تأثیر گذار بوده مقدار مصرف اکسین و یا غلظت هورمون مصرفی است. گاهی اوقات یک اکسین معین عامل رشد و تقسیم سلولی است. اما اگر همین ماده را در غلظت Dosage خیلی زیاد بکار بریم، باعث مرگ و از بین رفتن گیاه میشود. بنابراین در مصرف هورمونها مخصوصاً اکسینها غلظت مصرف اهمیت زیادی دارد. عامل دیگری که در روی عملکرد و یا وظیفه خاص اکسین اثر گذار است سن فیزیولوژیکی گیاه مورد استفاده است. بسته به اینکه گیاهان در چه مقطع سنی قرار گرفتهاند غلظت مصرفی اکسین و زمان القا آن به سن متغیر است و نتایج متفاوتی دارد. اما بطور کلی مهمترین وظایفی را که برای اکسینها میشناسیم عبارتند از :
تسریع در ریشه زایی گیاهان سخت ریشهزا 3000 ppm - 8000 ppm- مخصوصاً در سطوح بزرگ و واحدهای تولیدی بزرگ که سرعت ریشهدار شدن گیاه و زمان آن اهمیت دارد، مصرف و کاربرد اکسینها دارای جایگاه ویژهای است؛
عامل تُنُک کننده در محصولات سالآور- به این طریق باعث ریزش گلهای اضافی درختان میشود. مثلاً در درخت سیب حالت سالآوری وجود دارد. بدین صورت که در بعضی از سالها میوه زیاد تولید میکند و در سال دیگر محصول بسیار ناچیزی دارد. کاربرد اکسینها باعث میشود که در سالهای پر محصول تعداد گلهای قابل تبدیل به میوه کم شود و در نتیجه عملکرد گیاه در سالهای مختلف به شکل متعادلی نگه داشته شود.
ژیبرلینها Giberellines
مهمترین کاربرد ژیبرلینها GA
جایگزینی سرما در غدهها؛
جایگزینی سرما در بذر
دسته نسبتاً بزرگ از هورمونهای گیاهی ژیبرلینها هستند که در سالهای حدود 1940 شناخته شدند. کاربرد ژیبرلینها در باغبانی به درشت کردن حبههای انگور، وادار کردن غده یا پیاز برای گلدهی و جایگزینی سرما در بعضی از بذرهای گیاهان است. بهترین و پرمصرفترین جای مصرف GA در ژیبرلینها در Flowery culture است که غدهها و پیازها را به کمک سرما وادار به گلدهی میکنیم، بنابراین ژیبرلینها جایگزین سرما میشوند. با تیمار ژیبرلین دوره 3 تا 5 ماهه را که پیازها لازم دارند تا وارد مرحله گلدهی شوند را بسیار کوتاهتر میکنند.
وظیفه دیگر ژیبرلینها جایگزینی سرما در بعضی از بذرها میباشد. بعضی از بذرهای گیاهان زینتی نظیرانواع نسترنها نیازمند طی یک دوره سرما قبل از جوانهزنی هستند، لذا وقتی این بذرها را با GA که مخفف ژیبرلین اسید است تیمار کنیم آن را جایگزین یک دوره سرما کردهایم. لازم به ذکر است که تعداد ایزومرهای ژیبرلین خیلی زیاد است از GA1- GA47 شناخته شدهاند، و در کارخانجات مواد شیمیایی تولید می شوند اما GA3 کاربرد بیشتری دارد. مشخص کردن نوع هورمون و مقدار آن کار بسیار دقیق و ظریفی است که در آزمایشگاههای تخصصی با استفاده از دستگاه HPLC صورت میگیرد.
سیتوکینینها Cytokinines
سیتوکنینها دستهای از هورمونها هستند که وظایف خاص و بسیار تخصصی بر عهده دارند. سیتوکنینها وظایفی همچون کمک به تقسیم سلولی و جلوگیری از پیر شدن گلهای شاخه بریده را بر عهده دارند که کمیاب و گران قیمت بوده و دز مصرفی آنها کم است. نقش دیگر سیتوکنینها جلوگیری از پیر شدن گلهای شاخه بریده Cut flowers است. سیتوکنینها در محلول پاشیهای آبی و شیمیایی روی شاخههای بریده شده که برای مدت طولانی نگهداری میشوند، کاربرد بسیار خوبی دارند. انواع سیتوکنینها عبارتست از بنزیل آمینوپورین، زآتین و کینیتین.
بازدارندههای رشد Inhibitors
دسته چهارم از هورمونهای گیاهی بازدارندگان رشد هستند که نقش متضاد بقیه هورمونها را دارند.نقش سه دسته اول اکسینها، ژیبرلینها و سیتوکینینها در تشویق گیاه به رشد و نمو است ولی ایندسته نقش جلوگیری کننده در رشد را دارند. در گیاه بنت قنسول Euphorbia Pulcherrimaصورت میتوان از بازدارندهای مثل B9 استفاده کرد. گیاهان زینتی کاربرد خوب و بسیار اقتصادی دارند واستفاده از این بازدارندهها باعث میشود گیاهان کوتاه اما کامل از نظر ساختمان رشدی داشته باشیم. یک پا کوتاهی دستهای دیگر از مواد بازدارنده که در گیاهان زینتی استفاده میشوند آلار SADH است، گر چه در بعضی از مجامع جهانی منع شده است اما چون مورد استفاده آن برای گیاهان زینتی است و مصرف خوراکی ندارد همچنان قابل استفاده است. بهترین مورد استفاده از آلار یا SADH در طولانی کردن خوشههای گل گیاه کاغذی است.
اتیلن Ethylene
بر خلاف چهار دسته دیگر (که ابتدا خاصیت هورمونی آنها شناخته شده)، اتیلن ابتدا به عنوان گازی فرار شناخته شد بعد بعنوان هورمون شناسایی شد. اتیلن را در گیاهان زینتی عمدتاً بعنوان هورمون پیری میشناسیم، هر وقت که بخواهیم گیاهان را به سمت بلوغ و پیری ببریم کاربرد اتیلن توصیه میشود. اتیلن گازی فرار است که در گیاهان زینتی به هورمون پیری شهرت داشته و باعث رسیده شدن میوههایی همچون موز و گوجهفرنگی میشود. مصرف اتیلن بر روی سبز زدایی یا رسیدن میوهجات مفید است. اما در گیاهان زینتی بدلیل تشویق به طرف پیری و بلوغ خیلی مفید نیست. اتیلن بر روی گیاهان خانواده Coleus blumei خصوصاً گیاه آیکما Aechema خیلی مؤثر بوده و باعث رشد و انگیزه گل دهی در گیاه میشود. برای جلوگیری از فعالیت اتیلن و جوان ماندن گیاه از مواد شیمیایی و ترکیبات نقره مثل نیترات نقره و تیو سولفات نقره 8-Hydroxy puinoline استفاده میکنند. همچنین مادهی شیمیایی دیگر به نام متیل سیکلو پروپان Methyle Cyclo Propane (1-MCP) را بصورت قرصهایی در ظرفهای بستهبندی گیاه قرار میدهند تا گل مدتی شاداب باقی بماند.
تکثیر گیاهان
طریق مختلف تکثیر
1- مستقیم یا جنسی Sexual Propagation
2- غیر مستقیم یا رویشی Vegetative Propagation
تکثیر مستقیم Sexual Propagation
تکثیر مستقیم بیشتر بعنوان تکثیر بذری شناخته شده است. اساس کار در این روش استفاده از بذر گیاه است. بذر یا Seed از ترکیب دانههای گرده گلهای نر و خامه گلهای ماده بوجود میآیند که به دو شکل هموزیگوت و هتروزیگوت وجود دارند. بعد از این ترکیب چنانچه گرده و مادگی از یک جنس باشند بذر حاصل را بذر همگن یا اصطلاحاً Homozygot مینامند و چنانچه بذر بدست آمده از آمیزش دانههای گرده غیر از گیاه مادر باشد بذر حاصل را ناهمگن یا اصطلاحاً Heterozygot گویند. معمولاً این روش برای گیاهانی که ناهمگنی یا Heterozygot دارند (مثل گلهای یک ساله که نیاز به تنوع و چند رنگی بیشتری دارند) از دیدگاه تولید کننده بهتر است. همچنین در جاییکه این روش مقرون به صرفه است (مثلاً در گیاهانی که تکثیر به روش غیر بذری مدت زمان طولانی میگیرد) استفاده میشود. مزایای بذر کاری
1) ارزانتر بودن نسبت به روش غیر جنسی؛
2) انبار کردن بذر به مدت طولانی؛
3) کنترل بیماریهای ویروسی.
میتوان بذر را برای مدت طولانی در انبار نگهداری کرد بدون آنکه آسیبی به وضعیت رویشی و ژنتیکی آن وارد شود. همچنین از آنجا که بیماریهای ویروسی عموماً بوسیله بذر انتقال پیدا نمیکنند لذا تکثیر بذری راه مطمئن برای کنترل بیماریهای ویروسی است.
معایب کشت و کار با بذر
1) به علت تفرقه صفات، یکنواختی لازم وجود ندارد؛
2) دوره نو نهالی طولانیتر است؛
3) کیفیت اولیه بذر از بین میرود.
برای آن دسته از گیاهان که نیاز به یکنواختی دارند روش بذر کاری برای تکثیر آنها مشکل آفرین است. همچنین در بعضی از گیاهانی که زمان لازم برای بلوغ و به گل رفتن گیاه طولانی است، هزینه زیادی دارد. مثلاً زمان لازم برای درخت گلابی حداقل 7 تا 8 سال است تا یک پایه بذری به درخت میوه تبدیل شود.
روشهای بذرکاری
بذر کاری به دو روش مستقیم و نشا کاری انجام میشود. روش مستقیم برای بذرهایی با اندازه متوسط عملی است که رویش آنها با مشکل زیادی همراه نیست. گل آحار و جعفری به روش مستقیم بذرکاری میشوند. تعداد زیادی از بذرهای گیاهان زینتی نیاز به نشا کاری دارند. در روش نشا کاری ابتدا بذرها را در یک جعبه کشت یا گلدان نشا کشت میکنیم. بعد از اینکه اندازه گیاهان و نشاها به حد معینی رسید و معمولاً این حد یک اندازه 4 تا 6 برگه است آنوقت گیاهان را به محل اصلی انتقال میدهیم.
نکات لازم در روش بذر کاری
1- آماده سازی بذر قبل از بذرکاری؛ آماده کردن بذرهای معمولی کار مشکلی نیست کافی است بذر تازه، کاملاً یکنواخت و فاقد هر گونه بذر علفهای هرز یا گیاهان دیگر در اختیار داشته باشیم.
2- تیمار قبل از کشت؛ گاهی برای اینکه بذر بعضی از گیاهان سبز شود قبل از رویش یا کشت بذر باید عملیاتی را بر روی آنها انجام دهیم تا بذرها را برای جوانه زدن آماده کنیم و اصطلاحاً به آن تیمارهای قبل از کشت میگویند.
کشت بذر (تیمارهای قبل از کشت)
عملیات قبل از کشت بذر را تیمارهای قبل از کاشت میگویند.
الف) خیساندن بذرها؛
ب) رفع سرما
Stratification ؛ این اصطلاح برای آن دسته از بذرها استفاده میشود که برای رویش نیاز به یک دوره سرما دهی دارند یعنی اگر یک دوره سرما را طی نکنند قادر به جوانه زدن نیستند.
ج) نرم کردن پوستهای سخت گیاهان به وسیله اسید سولفوریک؛ پوستهای بسیار سخت بعضی از گیاهان تا نرم نشوند قادر به جوانه زنی نخواهند بود. بسته به نوع گیاه و نیاز ما روش تکثیر جنسی یا غیر جنسی را انتخاب میکنیم. اگر نیاز به گیاهان یکدست و یکنواخت داریم از تکثیر غیر جنسی استفاده میکنیم. اما بیشتر برای گیاهان فضای سبز از روش تکثیر بذری استفاده میشود.
همچنین بسته به نوع بذر (ریزی و درشتی بذر) نوع کاشت فرق میکند. بذرهای ریز اطلسی را ابتدا با خاک خیلی سبک مخلوط نموده و سپس در سطح خاک گلدان مورد نظر پخش میکنیم. از آنجا که پوشش روی بذر نیز به اندازهی بذر بستگی دارد، حدود نیم سانتیمتر خاک روی بذرها ریخته و آبیاری نیز با احتیاط انجام میگیرد. هنگامیکه بذرها رشد کرده و 4 برگی شدند گیاه به گلدان اصلی منتقل میشود. بذرهای همیشه بهار درشت هستند و به فواصل معین در گلدان کاشته میشوند و روی آنها را با خاک بیشتری (حدود 2- 5/1 سانتیمتر) میپوشانیم و آب میدهیم.
تکثیر غیر جنسی
اساس روش تکثیر غیر جنسی
هر یک از سلولهای هر کدام از گیاهان توانایی ساخت یک گیاه کامل همانند پایه مادری خود را دارند. و کلاً هر روشی که بوسیله آن هر یک از اندامهای گیاهی به یک گیاه کامل تبدیل شود، یکی از زیر ردههای این روش است.
انواع روشهای تکثیر غیر جنسی
1) کشت بافت؛
2) تقسیم بوته؛
3) استفاده از اندامهای زیرزمینی؛
4) استفاده از ساقه و برگ بعنوان قلمه؛
5) استفاده از جوانهها بعنوان پیوند؛
6) استفاده از ساقههای رونده؛
7) خوابانیدن.
کشت بافت
کشت بافت کار نسبتاً تخصصی بوده و نیاز به دستگاههای مخصوص دارد که در اینجا مورد بحث نیست.
تقسیم بوته Succres
استفاده از تقسیم بوته برای تکثیر گیاهان زینتی کاربرد زیادی دارد و تعداد زیادی از گیاهان به این روش تکثیر میشوند. استفاده از این روش بدلیل اینکه گیاه کامل و ریشهدار از پایه مادری جدا میشود و عیناً شبیه پایه مادری شروع به رشد و نمو می کند، یک روش نسبتاً آسان و بدون هیچ گونه خطر از نظر سازگاری با محیط است و هیچ تغییر ژنتیکی در آن اتفاق نمیافتد. نمونه این نوع تکثیر را میتوان در دیفن باخیا، سانسویریا و آنتوریوم مشاهده کرد.
استفاده از اندامهای زیرزمینی
انواع پیازها و ریزومها از این طریق تکثیر میشوند. در جلسه آینده به بحث در این مورد میپردازیم.
خوابانیدن Layering
تکثیر بوسیله خوابانیدن یاLayering یک روش نسبتاً ساده و کم هزینه است. فقط باید دقت داشت که همه گیاهان با این روش قابل تکثیر نیستند. برخی از درختان و درختچهها و تعدادی از پیچهای زینتی با این روش تکثیر میشوند.
روش کار بدین صورت است که بخشهایی از ساقه که در حال رشد است را درون خاک حفر میکنیم و مقداری خاک بر روی آن میریزیم. بخشهایی که در زیر خاک هستند ریشهدار میشوند و بعد از ریشهدار شدن آنها را از پایینترین محلی که برای خاک ریختن انتخاب کردهایم قطع میکنیم و بعنوان یک گیاه جدید به محل مورد نظر انتقال میدهیم. این روش تکثیر در گیاهانی نظیر پیچ لونی سرا (یاس امینالدوله)، یاس زرد و پیچ اناری و تعداد دیگر از گیاهان قابل استفاده است.
استفاده از ساقه و برگ به عنوان قلمه
روشهای قلمه برداشتن بر حسب اینکه از کدام قسمت ساقه صورت گیرد اسامی مختلفی دارند.
انواع قلمه ساقه
- قلمه چوبی Wood Cutting
- قلمه نیمه چوبی؛
- قلمه سبز؛
- قلمه علفی؛
- قلمه برگ.
قلمه یا Cuttingاستفاده ا ز بخشهای ساقه و گاهی برگی بعضی از گیاهان زینتی میباشد که قابلیت ریشهزایی سریع دارند. اگر آخرین قسمت ساقه یا بخش رشد یافته سال قبل در قلمه استفاده شود، قلمه چوبی یا اصطلاحاً Wood Cutting میگویند. بیشتر درختان میوه، درختچههای زینتی، گیاهان برگ ریز و گیاهان خزان دار به کمک این روش تکثیر میشوند. در این روش طول قلمه 10 تا 25 سانتیمتر است و بسته به نوع قلمه و تعداد، 3 تا 7 گره در قلمه باقی میماند. این چنین قلمههایی فاقد برگ هستند، چون زمان قلمه گیری این گونه گیاهان به دوره خواب گیاهان نزدیک میشود (حدوداً از اواسط آبان به بعد) .
قلمههایی که بافت محکمی دارند، کمی خشبی شده ولی انعطاف لازم را دارند و حاصل رشد سال جاری هستند را قلمههای نیمه چوبی یا نیمه خشبی گویند. درختچههای زینتی و سوزنی برگان و تعدادی از گیاهان گلخانهای نظیر آکالیفا Acalypha و گل کاغذی به این وسیله تکثیر میشوند. طول قلمهها حدود 10 تا 15 سانتیمتر بوده و 3 تا 4 گره روی ساقه بجای میماند. قلمهها بدون برگ یا با داشتن یک یا دو برگ کشت میشوند.
قلمههای سبز، حاصل رشد جاری گیاه و حامل مریستم انتهایی هستند و به سرعت ریشهدار میشوند. چنین قلمههایی طولی در حدود 5 تا 10 سانتیمتر دارند و حداقل دارای دو گره هستند و معمولاً برگ دارند و با یک یا دو برگ در محیط ریشه زایی کشت میشوند. این قلمهها تقریبا در تمام گیاهان زینتی مانند سوزنی برگها از قبیل کاج مطبق و آلوکالیاها قابل استفاده میباشند.
نوع دیگر قلمههای ساقه، قلمههای علفی یا Herbaceous Cutting است که در گیاهان زینتی نظیر انواع فوتوسها، دیفن باخیا و برگ انجیری کاربرد دارند.
نوع دیگر قلمه، قلمه برگ است. برگهای بعضی از گیاهان قابلیت ریشه دار شدن دارند. عمده برگهای ریشه زا برگهای کامل هستند. یعنی باید یک برگ کامل همراه با دم برگش در بسترهای تکثیر کشت شود در حالیکه بعضی از برگها را بوسیله تکه کردن یا قطعه کردن، میتوان تکثیر کرد مانند برگهای بگونیای ریزومدار و سانسویریا.
تکثیر بوسیله اندامهای زیر زمینی
اندامهای زیرزمینی
- ساقههای تغییر شکل یافته (پیازها)؛
- بخشهای گوشتی ریشه.
گل گلایول با پیاز تو پر بوسیله اندامهای زیرزمینی تکثیر میشود. همچنین گل سنبل با پیازهای حساس و سخت ریشهزا تکثیر پیدا میکند. ریزومها بخشی از ساقه زیرزمینی گیاه هستند که بعنوان عامل تکثیر از آن استفاده میشود. حال به معرفی بعضی از گیاهانی که به این وسیله تکثیر میشوند، میپردازیم.
گل اختر
گل اختر یا کانا از خانواده کاناسل است که یک گیاه تابستانه با گلهای بسیار زیبا به رنگهای متنوع میباشد. بدلیل اینکه برگهای بزرگ و متراکم تولید میکند در زمانی که گیاه روی گل نیست برای فضای سبز مناسب است. بخش تکثیری این گیاه، یک ریزوم بسیار جوان، فعال و مرتب در حال جوانه زدن است بنابراین میتوان با قطعه کردن ریزوم این گیاه را تکثیر کرد. همچنین ریزومهای برخی از بگونیاها و اخترها نمونه بارز این دسته از گیاهان میباشند.
عامل تکثیر در گیاهان پیازی (بعنوان مثال گلایول)، پیازچههای بسیار کوچک هستند که در کنار پیاز مادری رشد میکنند. پیازچهها را چند سال متوالی (3 تا 4 سال) در زمین مرغوب میکارند و زمانی که پیازها به اندازه معین رسیدند، گل میدهند.
استفاده از جوانهها بعنوان پیوند
عمل پیوند یاGrafting متصل کردن دو قسمت گیاهی است، بطوریکه این دو قسمت بوسیله باززایی با هم کاملاً جوش خورده و یک گیاه را تشکیل دهند. معمولا بر روی همه درختان میوه عمل پیوند صورت میگیرد. همچنین گل سرخ از خانواده رزاسه عموماً با روش پیوند تکثیر میشود.
در عمل پیوند دو بخش پایه و پیوندک وجود دارد. بخش پایینی و اصلی که پایه یاStock نامیده میشود و بخشی را که از گیاه دیگر جدا میشود و روی گیاه مادری چسبانده میشود را اصطلاحاً پیوندک Scion میگویند. بنابراین پایه و پیوندک دو عامل مهم در موفقیت پیوند هستند. انتخاب پیوندک و سازگاری پیوندک مهم میباشد، زیرا هر پایه با هر پیوندکی عمل پیوند موفقی نخواهد داشت.
پایه بسته به نوع گیاه میتواند نهال یک ساله یا شاخه بسیار باریک باشد. نسترنها گیاه بومی کشور ایران هستند. در پایان سال اول یا دوم وقتی ضخامت پایه نسترن به اندازه یک مداد معمولی شد مناسب پیوند است. دو نوع پیوند وجود دارد. پیوند جوانه و پیوند شاخه که هر دو آن بر روی نسترن انجام میشود.
پیوند
1) نیمانیم یا انگلیسی
2) پیوند اسکنه از انواع پیوند شاخه هستند.
پیوند انگلیسی در فصل زمستان و بر روی گیاهانی چون رز، نسترن و کلماتیس انجام میگیرد. لازم به ذکر است که پیوند اسکنه احتیاج به چسب پیوند دارد تا باز زایی بخشهای جدا از هم راحت صورت گیرد.
معمولترین پیوند جوانه، پیوند شکمی یا Tاست، که در اواسط فصل بهار یا اواخر شهریور قابل انجام است و نیازی به چسب پیوند ندارد.
معمولاً پایه و پیوندک را از یک خانواده انتخاب میکنند تا شانس سازگاری بیشتر باشد. دو نشانه بارز ناسازگاری پایه و پیوندک عبارتند از
الف) برجستگی در بخش طوقه،
ب) نامتناسب بودن رشد پایه و پیوندک.
معمولاً بعد از گذشتن 2 یا 3 سال از پیوند علائم ناسازگاری مشخص میشوند.
منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com