برگ های ویژه کار
بعضی از برگ ها گذشته از غذاسازی ٬ کارهای ویژه ای انجام می دهند . تیغ ها و خارها در بعضی از گیاهان برگهای محافظ گیاه هستند و نمی گذارند جانوران گیاه را بخورند . در بعضی از گیاهان ٬ مانند کاکتوس ٬ همه برگهای محافظ ٬ خار هستند و عمل فتوسنتز را ساقه سبز و ضخیم گیاه انجام می دهد . برگهای ذخیره ای نیز ویژگیهایی دارند ٬ بعضی از آنها ٬ مثل پیاز خوراکی ٬ غذاساخته شده را بجای ساقه و ریشه در برگها ذخیره می کند . بسیاری از گیاهان مناطق خشک دارای برگهای ضخیم و گوشتی هستند که آب را در خود ذخیره می کنند . مثلا" دمبرگ نوعی درخت در ماداگاسکار ٬ مقدار زیادی آب ذخیره می شود . رهگذران تشنه با سوراخ کردن دمبرگ ٬ از آب درون آن استفاده می کنند . پیچکها برگ های باریک و کشیده هستند و به بالا رفتن گیاه کمک می کند . درنخود ٬ برگچه انتهایی برگ مرکب به پیچک تبدیل شده است . برگکها دارای نوعی ویژگی هستند . این برگها کوچک و ساده اند و در قسمت زیرین شکوفه بعضی از گیاهان می رویند . در گیاه بنت قنسول برگک رشد می کند ٬ رنگی می شود و بخشی ازگل بشمار می رود . برگهای حشره خوار نیز ویژگیهایی دارند . این برگها می توانند حشره ها را جذب کنند و بدام بیاندازند . این گیاهان بیشتر در منطقه های مرطوب رشد می کند و مواد غذایی خود را از شکار حشره ها بدست می آورد .
زندگی برگ
زندگی برگ از درون جوانه آغاز می شود . جوانه بخشی از قسمت رشد یابنده ساقه است و از قسمت بالایی محل اتصال دمبرگ به ساقه سر می کشد . در گیاهانی مانند علفها ٬ که دارای ساقه نرم هستند برگ تنها یک بار می روید و با فرا رسیدن زمستان رویش برگ کاملا" متوقف و گیاه کاملا" خشک می شود . اما در گیاهانی که دارای ساقه چوبی هستند ٬ مانند درختان و درختچه های خزان برگ ٬ در هر سال برگهای جدیدی می رویند . در زمستان ٬ برگهای داخل جوانه ها فعالیت حیاتی اندکی دارند . در بهار گرما و رطوبت جوانه ها را فعال می کند . آنها نخست غذای خود را از برگهای قدیمی و یا از غذای ذخیره شده درگیاه به دست می آورند ٬ سپس طی یک تا چند هفته کاملا" رشد می کنند و غذای خود را می سازند . برگهای رشد کرده ٬ گذشته از غذای خود ٬ مقداری غذای اضافه نیز می سازند که برای مصرف یا ذخیره در سایر قسمتهای گیاه انباشته می شود . رنگ برگ در طی رشد از سبز روشن به سبز تیره تغییر می کند . سپس دیواره های سلولها ضخمیتر می شود و استحکام برگ افزایش می یابد . با نزدیک شدن فصل سرما و فرارسیدن پاییز دگرگونیهایی در برگ درختان و درختچه های خزان کننده به وجود می آید . در محل اتصال دمبرگ به ساقه ٬ لایه ای سلولی به نام لایه جداکننده شکل می گیرد . تشکیل لایه جدا کننده مانع انتقال آب و مواد غذایی به برگ می شود . در نتیجه پس از مدتی برگها از لایه جدا کننده آویزان می شوند و به زمین می افتند . رنگ سبز برگها در پاییز تغییر می کند و زرد ٬ قرمز ٬ نارنجی و ارغوانی می شود ٬ زیرا برگها ٬ گذشته از سبزینه (کلروفیل ) ٬ رنگدانه های دیگری نیز دارند . وجود این رنگدانه ها سبب می شود که آنها پس از متوقف شدن عمل فتوسنتز به رنگهای گوناگون دیده شوند . قارچ ها و باکتری ها برگ های افتاده بر زمین را تجزیه و مصرف می کنند .
شکل ظاهری برگها
شکل ظاهری برگها بسیار متنوع است . آنها به شکلهای دایره ٬بیضی ٬نیزه٬پر٬پنجه٬قلب و بسیاری شکلهای دیگر هستند ٬ اما در مجموع می توان آنها را به سه گروه تقسیم کرد : برگهای پهن ٬ برگهای باریک و برگهای سوزنی . غیر از این سه گروه بعضی گیاهان مانند سروکوهی برگهای پولک مانند دارند . شگل برگ گیاهان یکی از راههای مهم شناسایی نوع گیاه است . طول بیشتر برگها میان ٥/٢تا ٣٠ سانتی متر است . اما برگ بعضی از گیاهان بسیار بزرگ است . مثلا" طول بعضی از برگهای نوعی نخل آفریقایی به ٢٠ متر هم می رسد . قطر نوعی از برگهای شناور که در مردابهای آمریکای جنوبی می رویند ٬ به ٨/١ متر می رسد . همچنین در مرداب انزلی ٬ قطر برگهای دایره ای نیلوفر آبی گاه بیش از ٥٠ سانتیمتر است . برگ بعضی از گیاهان بسیار کوچک است . تعداد برگهای گیاهان گوناگون نیز متفاوت است . گیاهانی مانند گندم و ذرت دارای چند برگ هستند . درختان کهنسال نارون صدها هزار برگ دارند . بعضی از گیاهان تنها یک برگ دارند . برگها یا ساده هستند یا مرکب . برگی که یک پهنک داشته باشد برگ مرکب است . پهنکهای برگ مرکب را برگچه می نامند . برگچه های برگ مرکب بصورت پر یا پنجه روی ساقه قرار می گیرند.در آرایش نوع پر ٬ برگها شبیه شانه ای دو طرف رگبرگ اصلی جای می گیرند ٬ مانند برگ درخت گردو و زبان گنجشک . بچه های برگهای مرکب پنجه ای از انتهای دمبرگ می رویند ٬ مانند برگ شبدر . در بعضی از گیاهان ٬ برگچه ها به برگچه های کوچکتری تقسیم می شوند . این برگها را برگ مرکب دوگانه می نامند مانند برگ هویج و شبت( شوید ) . لبه و طرح رگبرگهای پهنک برگ ها گوناگون است . بعضی پهنکها دارای لبه صاف ٬ بعضی دانه دار و بعضی کنگره دار هستند . لبه بیشتر برگهای باریک و سوزنی صاف است . لبه پهنک بیشتر گیاهانی که در منطقه اقلیمی استوایی و نیمه استوایی می رویند نیز صاف است . لبه پهنک درختانی مانند ٬ پرتقال ٬ نارون و گیلاس دانه دار است و روی آنها روزنه هایی وجود دارد . بخشی از آب اضافی گیاه از راه این روزنه ها خارج می شوند . لبه برگ بعضی از گیاهان ٬ مانند توت سفید و بلوط جنگلی ٬ کنگره دار است .
فایده های برگ
برگها نقش بسیار مهمی در چرخه غذایی جانوران و انسان دارند . بسیاری جانوران ٬ مانند گاو و گوسفند و بز ٬ از گیاهان تغذیه می کنند . جانوران گوشتخوار نیز با تغذیه از جانوران گیاهخوار به طور غیر مستقیم به گیاهان وابسته هستند . استفاده از انواع سبزیها بصورت خام و پخته بخشی از نیاز غذایی انسانها را برطرف می کند . انسان از برگ گیاهان استفاده های دیگری نیز می کند . مثلا" با خشک کردن برگ بوته چای ٬ چای تهیه می کند و از برگهای روغندار انواع روغنها را می سازد . از برگهای آویشن برای خوش طعم ساختن غذا ٬ از برگ درخت اوکالیپتوس و بسیاری از گیاهان دیگر برای تهیه داروها و از برگ توتون در ساختن سیگار استفاده می کند . شکل ٬ رنگ و طرح برگها الهام بخش هنرمندان در نقاشی و عکاسی بوده است . جمع آوری و خشک کردن برگها نیز از سرگرمیهای سودمند است