تک لپه ای ها و 2 لپه ای ها
تک لپهایها
از اختصاصات کلی گیاهان تک لپه ها آن است که دارای لپه منفردی هستند که بر اثر عدم رشد در یکی از جوانب رأس جنین بوجود می آید. در تشکیل جنین تک لپه ایها ابتدا در رأس جنین اولیه برجستگی گردی بوجود می آید. سپس شکافی که ناشی از توقف رشد جنین در همان جهت است بوجود آمده، در دنبال آن سلولهای نهادی محور زیر لپه ای در پائین شکاف ظاهر شده سریع شروع به رشد می کنند و روی آن نیز محور جنین اولیه دراز میشود و لپه را بوجود می آورد و از این پس محور ساقه چه بتدریج از محور جنین مقدماتی که دارای یک لپه است متمایز می گردد. در موقع رویش دانه انتهای فوقانی لپه معمولاً در پوشش دانه باقی مانده، انتهای پائینی آن دراز شده، با فرورفتن محور زیر لپه ای به درون خاک آنرا به زیر خاک فرو می برد.
رشد ریشه اصلی حاصل از رشد ریشه چه در تک لپه ایها محدود بوده ، بزودی جای آنرا ریشه های فرعی می گیرند. این ریشه ها نیز زد از بین رفته جای خود را به ریشه های نابجا واگذار می کند ریشه های نابجای تک لپه ایها فاقد انشعاب یا دارای انشعاب کم هستند به علت نداشتن ساختمان پسین قطر آنها همیشه ثابت باقی می مانند. دوران فعالیت ریشه های نابجا محدود بوده بزودی تجدید می شوند ساقه در تک لپه ایها از جوانه جانبی رأس جنین بوجود می آید و محور زیر لپه ای در جریان رویش دانه هیچگاه رشد نکرده تقریباً ثابت باقی می ماند این نحوه رشد که حالت منو سمپودیک (Monosympodique) را نشان می دهد عامل اصلی تشکیل ساقه ریزومی یا سا قه های غده ای سفت و یا ساقه های کپه ای شکل پوشیده از فلسها در تک لپه ای ها است.
گیاهان تک لپه ای عموماً علفی و غالباً پایا هستند ساقه هوایی آنها معمولاً بدون انشعاب و برگی است و به جز در بخش تولید مثل (گل آذین) که ممکن است انشعاباتی داشته باشد در تمام طول بی انشعاب باقی می مانند برگهای تک لپه ای ها دمبرگ ندارند و غالباً به وسیله نیامی طویل ساقه را احاطه می کنند اشکال کلی برگها تقریباً دراز و کشیده بوده، دارای رگبرگهای موازی و مویرگهای بسیار ظریف ارتباط دهنده آنها هستند گلها در تک لپه ایها سه پر (تری مر) و هر حلقه پوششی یا زایای آن از سه قطعه تشکیل می شود.
نهاندانگان (Angiosperms) گروه بزرگی از گیاهان دانهدار را تشکیل میدهند که تاکنون بیش از 350 هزار گونه از آنها شناخته شده است و هر ساله نیز تعداد زیادی گونههای تازه شناخته شده بر این مقدار افزوده میشود. قدیمیترین آثاری که از نهاندانگان در کاوشهای زمین شناسی بدست آمده موید تنوع آنها در نیمه دوم ژوراسیک است. نهاندانگان به دو گروه تک لپهایها و دو لپهایها ، تقسیم بندی میشوند
صفات عمومی تک لپهایها
یاخته تخم با تقسیمات مکرر خود پیش جنینی را ایجاد میکند منطقه توقف نمو جنین جانبی است و رشد بعدی جنین از نقطه مقابل آن انجام میشود و یک لپه را که نسبت به محور پیش جنین جانبی است را تشکیل میدهد.
تشکیل بافت آلبومن در دانه تک لپهایها از نوع هستهای یا حالت حد واسط است. یعنی بعد از تقسیم یاخته مادر آلبومن دیوارهای بین یاختههای حاصل از تقسیم ایجاد نمیشود.
در تک لپهایها ، ریشه اصلی بعد از مدتی از بین میرود و ریشههای نابجا که از قسمتهای زیرین ساقه بوجود میآیند، جانشین آن میگردند.
در تک لپهایها ، ساقه منشعب نمیشود و آنچه انشعاب حاصل میکند، محور گل آذین است نه ساقه.
برگ دارای رگبندی موازی است و تعداد اجزای گل 3 یا مضربی از 3 میباشد
دستجات آوندی در برش عرضی ساقه متعدند و در روی دوایر متحدالمرکز قرار میگیرند.
ساختمان چوب و آبکش ثانویه که در دو لپهایها دیده میشود در تک لپهایها وجود ندارد.
تکامل و فیلوژنی تک لپهایها
تشابه کامل دستگاه تولید مثل در تک لپهایها و دو لپهایها نشان میدهد که نهاندانگان شاخه متشابهی از گیاهان گلدار را تشکیل میدهند که ممکن است دارای منشا مشترک باشند. اموزه اکثر گیاهشناسان بر این عقیده استوار هستند که تک لپهایها از دو لپهایهای جدا برچه یعنی آلالهگان (Ranales) منشا گرفتهاند. وجود یک لپه واحد در انواع متعدد آلالهگان ، پراکندگی دستجات آوندی در ساقه انواع مختلفی از آلالهگان مانند نیلوفر آبی و وجود گلهای سه قسمتی در گونههای متعددی از آلالهگان ، نظریه فوق را تائید میکنند.
رده بندی تک لپه ایها
1) راسته Helobiales یا Apocarpales :
گیاهانی هستند آبزی ، دارای برچههای فراوان و جدا از هم ، پرچمهای زیاد با استقرار مارپیچی ، گلهای ناقص ، دانه فاقد آلبومن و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است
تیره تیر کمان آبی alismaceae: گیاه معروف این تیره sagittaria sagitifolia است
تیره هزارنی Butomaceae: گونه معروف آن هزارنی یا Buttomus است
تیره Iuncaginaceae: گونه معروفش Triglochin است
2) راسته spadiciflorales:
گل آذین از نوع سنبله یا از نوع اسپادیس است که بوسیله یک یا چند براکته محافظ به نام اسپات پوشیده شده است. دانه دارای آلبومن ، گلهای ناقص و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
تیره خرما palmae: گیاهانی هستند درختی یا علفی با ساقه راست و استوانهای. خرما (phoenix) و نارگیل (cocos) از گیاهان معروف این تیره هستند.
تیره گل شیپوری Araceae: از گیاهان این تیره ، گل شیپوری (Arum) دارای نمونههای خودرو در ایران میباشد.
تیره عدسک آبی lemnaceae: از گیاهان این تیره عدسک آبی (Lemna minor) در شمال ایران دیده میشود.
تیره گرز Typhaceae: گیاهان معروف این تیره نی لوئی sparganium و Typha میباشد.
3) راسته glumales
گل آذینها از نوع سنبله ، گلها ناقص ، دانه دارای آلبومن آردی شکل و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
تیره گندم Gramineae: تیرهای شامل 600 جنس و 2000 گونه. ارزن ، ذرت ، برنج ، نیشکر ، جو و چاودار از گیاهان معروف این تیره است.
تیره جگن cyperaceae: نی بوریا cyperus و جگن carex از گیاهان معروف این تیره است.
4) راسته Liliales
گلها منظم و کامل ، دانه دارای آلبومن ، تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
تیره آلاله LiLiaceaee: پیاز (Allium) ، لاله (Tulipa) ، گل حسرت (colchicum) و مارچوبه (Asparagus) از گیاهان معروف این تیره است.
تیره برگ بیدی commelinaceae: برگ بیدی Tradescantia در ایران به صورت زینتی پرورش مییابد.
تیره سازو Juncaceae: گیاه سازو juncos در این تیره قرار دارد.
5) راسته Albominales
دانه دارای آلبومن ، گلها منظم یا نامنظم و تخمدان تحتانی. موز ، زنجبیل ، گل نرگس ، هل ، زنبق و آناناس از تیرههای معروف این راسته هستند.
6) راسته Exalbominales
دانه فاقد آلبومن گلها نامنظم و تخمدان تحتانی. تیره معروف این راسته ، ثعلب یا ارکیده است که دارای گونههای فراوانی در ایران میباشد.
گیاهان دو لپه
سلسله گیاهان (Metaphyta) در 4 شاخه قرار میگیرند. شاخه تالوفیتها یا ریسه داران که شامل جلبکها و قارچها هستند. شاخه خزهایها ، شاخه نهانزادان آوندی و شاخه گیاهان دانهدار. سه شاخه اخیر تحت عنوان کروموفیتها یا گیاهان تنهدار ، نامیده میشوند. شاخه گیاهان دانهدار به دو زیر شاخه بازدانگان و نهاندانگان تقسیم میشود. زیر شاخه نهاندانگان شامل دو رده تک لپهایها و دو لپهایها میباشد. دو لپهایها خود شامل دو لپهایهای بیگلبرگ ، دو لپهایهای جدا گلبرگ و دو لپهایهای پیوسته گلبرگ میباشد که تعداد زیادی از گیاهان دانهدار را در خود جای دادهاند.
دو لپهایهای جدا گلبرگ Dialypetalae
گیاهانی هستند با گلهای کامل و دو جنسه که پوشش گل آنها به صورت کاسبرگ و گلبرگ تمایز یافته و اجزای گل در چرخههای متوالی و به صورت متناوب باهم قرار دارند و گرده افشانی در آنها بوسیله حشرات صورت میگیرد. جدا گلبرگها بالغ بر 70 هزار گونه گیاهی هستند و براساس ساختمان نهنج و نحوه قرار گرفتن اجزای گل در سه گروه فرعی قرار میگیرند.
تالامیفلورها
كه در آنها نهنج گل برآمده یا گنبدی شکل است و اجزای گل مستقیما بر روی نهنج استقرار یافتهاند و شامل 5 راسته است.
1) راسته آلالهگان (Ranales): که برچهها جدا از هم و اجزای گل غالبا در روی یک خط مارپیچی در سطح نهنج قرار دارند.
2) راسته پاریتال (parietals): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها جانبی است.
3) راسته گوتیفرال (Gutti ferales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری و کاسبرگها در داخل غنچه گل ، همپوشان هستند.
4) راسته ختمی (Malvales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری و کاسبرگها در داخل گل به صورت کفهای قرار دارند.
5) راسته فرفیون (Euphorbiales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری ، گلها یک جنسه و غالبا فاقد گلبرگ هستند.
دیسیفلورها
که در آنها نهنج گل برآمده یا گنبدی شکل است و اجزای گل در سطح دستگاه مولد شهد و یا به حالت فررفته در آن قرار دارند
1) راسته شمعدانی (Geraniales): نافه شامل دو ردیف پرچم و دستگاه ترشحی به صورت غدههایی در پای پرچمها قرار دارد.
2) راسته افرا (Sapindales): نافه شامل دو ردیف پرچم و دستگاه مولد شهد به صورت یک صفحه در محوطه خارجی پرچمها قرار دارند.
3) راسته شمشاد (Celastrales): نافه شامل یک ردیف پرچم و دستگاه مولد شهد در داخل پرچمها و خارج پرچمها قرار دارد.
کالسیفلورها
سه جزء خارجی اجزای گل یعنی کاسبرگها ، گلبرگها و پرچمها از قسمت زیرین خود بهم پیوستهاند و نهنج پیاله مانند یا کوزهای شکل را در انتهای دمگل بوجود آوردهاند. این گروه شامل 5 راسته است
1) راسته گل سرخ( (Rosales
2) راسته چتریان (Umbellales)
3) راسته مورد( (Myrtales
4) راسته گل ساعتی( (Passiflorales
5) راسته کاکتوسها (Cactales)
دو لپهایهای پیوسته گلبرگ Sympetalae
این گیاهان بالغ بر 50 هزار گونه هستند. گلبرگها در این گیاهان بهم پیوسته هستند. در اغلب پیوسته گلبرگها پرچمها به قسمت داخلی جام گل پیوستهاند. این گروه از گیاهان شامل 11 راسته هستند که در سه گروه قرار میگیرند.
گروه اول
پیوسته گلبرگهای 5 پیرامونی ، با تخمدان فوقانی و 5 برچه.
1) راسته اریکال (Ericales): ابتداییترین راسته هستند، جام گل گاهی ناپیوسته ، نافه 10 پرچمی و پرچمها غیر متصل به گلبرگها
2) راسته پامچال (Primulales): جام گل پیوسته ، پرچمها به قسمت داخلی جام گل پیوستهاند
3) راسته خرمالو( (Ebenales
4) راسته( (Plumbaginales
گروه دوم
پیوسته گلبرگهای 4 پیرامونی ، با تخمدان فوقانی و 2 برچه
1) راسته Gentianales: که از این راسته میتوان به زیتون ، زبان گنجشک و یاسمن اشاره کرد.
2) راسته Polemoniales: که از این راسته میتوان به گاو زبان ، سیب زمینی و گوجه فرنگی اشاره کرد
3) راسته Personales: که از این راسته میتوان به گل میمون ، گل جالیز و کنجد اشاره کرد
4) راسته Lamiales: که از این راسته میتوان به نعنا، بارهنگ و شاه پسند اشاره کرد
گروه سوم
پیوسته گلبرگهای 4 پیرامونی ، با تخمدان تحتانی و 2 برچه
1) راسته گل استکانی (Campanulales): که شامل گل استکانی و کدو است.
2) راسته روناس (Rubiales): که شامل تیره روناس و بداغ است.
3) راسته گل مینا (Asterales): که شامل تیره گل مینا ، تیره سنبلالطیب و تیره خواجه باشی میباشد.
دو لپهایهای بیگلبرگ Monochlamideae
1) راسته کازوآرینال (Casuarinales): گیاهانی هستند درختی با ظاهری شبیه دم اسبیان و گلها یک جنسه میباشد.
2) راسته آمنتال (Amentales): در این راسته تیرههای بید ، راش ، فندق و گردو قرار دارد.
3) راسته گزنه (Urticales): در این راسته تیرههای گزنه ، توت ، نارون و شاهدانه قرار دارد.
4) راسته دانه مرکزیان (Centrospermales): در این راسته تیرههای اسفناج ، گل میخک ، چغندر و لاله عباسی قرار دارد.
5) راسته علف هفت بند (Polygonales): در این راسته تیرههای ترشک ، علف هفت بند و ریواس قرار دارد.
6) راسته Santalales: که در این راسته تیره معروف دارواش قرار دارد.
محورهای برگی
محور هوایی اکثر گیاهان تک لپهای از نظر وضع و مسیر آوندها نوعی ساقه برگی به شمار میآید. زیرا تمام دستجات آوند این نوع ساقهها ، ناشی از کامبیوم خارج آوندی است که در حاشیه بخش پوستی ساقه قرار دارد. آوندهای حاصل از کامبیوم مزبور پس از طی چند میان گره متوجه بخش داخلی محور ساقه شده ، پس با یک انحراف سریع گریز از مرکز ، از آن خارج و وارد برگ میگردند به عبارت دیگر ساقه هوایی گیاهان تک لپهای ناشی از اجتماع دستجات آوندی برگها هستند.
محورهای ساقهای
در گیاهان دو لپهای ، آوندهایی که از محور (ساقه) وارد برگ میشوند خود انشعاباتی از دستجات آوندی ساقهاند. در برش عرضی ساقه دو لپهایها بطور کلی دو بخش پوست و استوانه آوندی که در آن دستجات آوندی روی یک حلقه قرار دارند دیده میشود و در مقایسه با مقطع ساقه گیاهان تک لپهای که در آن آوندهای بیشماری روی حلقههای متعدد هم مرکز قرار دارند متفاوت است. بنابراین با یک نظر ساده میتوان هر حلقه آوندی را در ساقه تک لپهایها به یک برگ ارتباط داد.
اطلاعات ديگر
در عدهای از گیاهان تک لپهای حتی محور برگی نیز به صورت اشاره شده وجود ندارد و آنچه به ظاهر ساقه هوایی به نظر میآید نیام پیوسته برگهاست که لفاف مانند روی هم قرار دارند و مانند ساقه موز در مقایسه برش عرضی ساقه دو لپهایها و محور هوایی تک لپهایها گاهی حالات حد واسط نیز دیده میشود مانند ساقه اختری از تک لپهایها که در مقطع عرضی ساختاری شبیه برخی از دو لپهایها مانند شقایق دارند.
از اختصاصات عمومی گیاهان دو لپه ای آن است که دانه در این گروه گیاهی از دانه گیاهان تک لپه ای در وضع رشد رأس جنین که بسرعت متوقف شده دو نقطه جانبی آن بر اثر رشد ایجاد دو لپه متورم را می کند متفاوت بوده، همچنین ریشه اصلی در دو لپه ایها (برخلاف تک لپه هایها که وجود ندارد) از رشد ریشه چه جنین ایجاد میشود. فقط در دولپه ایهای دارای ریزوم ریشه های نابجا (که کار ریشه اصلی را انجام می دهند) مانند تک لپه ایها دیده میشود.
ساقه و ریشه در دو لپه ایها (بر خلاف تک لپه ایها) دارای ساختار پسین و رشد قطری است تعداد قطعات گل در این گروه در هر حلقه چهارتایی یا پنج تایی بوده، در بعضی از خانواده ها استثنائا ممکن است 3 تا 6 قطعه باشد.
تشابه کامل دستگاه تولید مثل در تک لپهایها و دو لپهایها نشان میدهد که نهاندانگان شاخه متشابهی از گیاهان گلدار را تشکیل میدهند که ممکن است دارای منشا مشترک باشند. اموزه اکثر گیاهشناسان بر این عقیده استوار هستند که تک لپهایها از دو لپهایهای جدا برچه یعنی آلالهگان (Ranales) منشا گرفتهاند. وجود یک لپه واحد در انواع متعدد آلالهگان ، پراکندگی دستجات آوندی در ساقه انواع مختلفی از آلالهگان مانند نیلوفر آبی و وجود گلهای سه قسمتی در گونههای متعددی از آلالهگان ، نظریه فوق را تائید میکنند.
امروزه در حدود 450 گونه گياه حشره خوار در جهان وجود دارد که همگي از گياهان دو لپه اي هستند.
سیستم های ریشه ای:
سیستم های ریشهای که در واقع همان شکل های اصلی یا متداول ریشه را نشان می دهند متنوع هستند که با کمی دقت می توان آنها را در دو نظام مختلف رده بندی نمود از این نظامها به سیستم های ریشه ای اشاره شده است .
دو سيستم ريشه اي وجود دارد :
1)سيستم ريشه راست (Tap Root System ):
در بيشتر دولپه اي ها (Dicotyledons ) ديده مي شود در اين سيستم گياه داراي يک ريشه اصلي است که در روي آن چند ريشه فرعي ( Lateral Roots )توليد مي شود .
چیرگی راسی مربوط به ریشه اولیه باعث رشد برتر ریشه اولیه می شود . مریستم انتهایی این ریشه سرعت و جهت رشد ریشه های فرعی را کنترل می نماید.
2-سيستم ريشه افشان ( Fibrous Root System ) :
در بيشتر تک لپه اي ها (Monocotyledons ) وجود دارد . در اين سيستم ريشه اوليه بزودي از رشد باز مي ماند و چندين ريشه ديگر که منشا آنها غير از ريشه چه جنيني ( Radicle ) است جايگزين آن مي شوند لذا گياه داراي چندين ريشه بوده که هر کدام داراي ريشه هاي فرعي فراوان مي باشند .
تمام ریشه های موجود در تک لپه ایها ریشه نابجا هستند.