نگاهی کلی و اجمالی به کود سبز :
تعریف کود سبز : کود سبز شامل گیاه ی است که آنرا قبل از کاشت محصول اصلی کشت کرده و بعد از مقداری رشد سبزینه ای آنرا به زمین بر می گردانند بدون اینکه از این گیاه محصولی برداشت کنند این گیاه می تواند شامل هر گیاه ی باشد غیر از آنهایی که بخشهای خشوی دارند یا اثر آللوپاتی بر روی گیاه محصول دار بعدی می گذارند . در اصل کود سبز یک تناوب است که محصول ندارد و برای بهبود باروری و حاصلخیزی خاک و در صورت لگوم بودن تامین کل یا بخشی از ازت مورد استیاده محصول بعدی استیاده میشود به طوری که از نظر رطوبت با محصول اصلی در رقابت نباشد .
فواید کود سبز
کود سبز یک روش دیرینه کشاورزی است که استفاده از آن فواید زیادی را به همراه دارد . یک هکتار کود سبز معمولا بین 25 تا 50 تن شاخه ، برگ و انساج گیاه ی تازه تولید می کند و این بقایا را وارد خاک می کند که خود حدودا برابر با 10 تا 20 تن کود حیوانی بود که این مقادیر حدود 1تا 2 تن هموس به خاک بیافزاید .
یکی از مهمترین فواید کود سبز بهبود خواص فیزیکی خاک می باشد . بالا رفتن هموس باعث تشکیل خاک دانه ها می شود و لوله های مویین خاک بیشتر شده و تهویه و نفوذ پذیری خاک را افزایش می دهند . کود سبز از دو طریق بر میزان تلفات ناشی از آب شویی تاثیر می گذارد یکی از طریق انتقال آب از خاک به اتمسفر بر اثر تعرق ، و دیگری از طریق جذب عناصر غذایی از محلول خاک و جلوگیری از انتقال آن به زه آبها ، در صورتی که محصول دارای سایه انداز (کانوپی ) گسترده باشد و سطح خاک را به طور کامل بپوشاند ، تعرق مکانیزم اصلی اتلاف رطوبت خاک خواهد بود . اتلاف رطوبت خاک از راه تعرق موجب کاهش نفوذ آب به پایینتر از محدوده ریشه شده و در نتیجه میزان تلفات ناشی از آب شویی را کاهش می دهد .
از برخورد مستقیم قطرات باران با خاک جلوگیری کرده و مانع از دیس پرس خاک توسط قطرات باران می شوند و هچنین از طریق بهبود خاک دانه ها نیز باعث جلوگیری و مقاومت خاک در برابر دیس پرس می شوند این گیاه ان از فرسایش بادی نیز به وسیله پوششی که در روی خاک دارند جلوگیری کرده و همچنین به وسیله این پوشش مانع از تشکیل روا نآب شده و آب جذب شده توسط خاک را افزایش می دهند . بقولات به خاطر رشد ریشه ای زیادی که دارند می توانند مواد غذایی شسته شده که عمدتا کلسیم و ازت است را که در لایه های پایین تر خاک هستند جذب کرده در خود نگهداری کنند و بعد از برگرداندن آنها به خاک آنها را در لایه های سطحی رها سازند و آنها را مجددا به جریان می اندازند و در نتیجه بر قابلیت دسترسی و استفاده از این عناصر توسط محصولات بعدی تاثیر می گذارند .
موردی دیگر از فواید کود سبز در زمینهای است که به خاطر کمبود اکسیژن خاک مشکل دینیتریفیکاسیون دارند . وجود شرایط بی هوازی در خاک ، که لازمه انجام فرآیند دینیتریفیکاسیون است ، می توان ناشی از رطوبت زیادی خاک باشد ؛ زیرا چنین وضعیتی مانع ورود اکسیژن (O) به خاک می شود .البته ، میزان رطوبتی که خاک دریافت می نماید بستگی به شرایط اقلیمی منطقه دارد. شیب زمین ، پوشش گیاه ی ی، و بافت و ساختمان خاک نیز از جمله عوامل موثر بر میزان رطوبت خاک بوده و از این رو توان انجام دینیتریفیکاسیون در آن را تحت تاثیر قرار می دهند . استفاده از کود سبز با بهبود ساختمان خاک و ایجاد تهویه مناسب می تواند تاثیر مثبتی بر زهکش خاک داشته باشد و با تاثیر مطلوب بر ساختمان خاک ظرفیت اکسیژن پذیری آن را افزایش داده و همچنین با تعرق مقداری از آب را به صوت بخار از زمین خارج کرده و از این رو موجب کاهش میزان دینیتریفیکاسیون می شوند
یکی دیگر از فواید کود سبز افزایش ازت خاک است البته این در موردی صادق است که گیاه مورد استفاده لگوم باشد . نیتروژن برای هر گیاه لازم است تا بتواند رشد کند . سالانه 110 میلیون ازت برای تولید غذا در جهان استفاده می شود ولی تنها قسمت کمی از این مقدار توسط کود های شیمیایی جایگزین می شود . قسمت عمده این ازت توسط لگوم ها جایگزین می شود . لگوم ها تقریبا تنها گیاه انی هستند که می توانند مشکل ازت را با توجه منبع نامحدود ازت که همان جو است رفع کنند. در صورت در تناوب قرار ندادن این گیاه ان با غیر لگوم ها مجبور به جایگزین کردن ازت خاک توسط کود شیمیایی هستیم که منبعی محدود و تولید آن به انرژی زیادی نیاز دارد که مشکلات زیست محیطی زیادی به دنبال دارد .
گیاه ان لگوم با توجه به رابطه همزیستی که با باکتریهای تثبیت کننده ازت دارند منبع خوبی برای افزایش ازت خاک هستند این باکتری ها که شامل انواع ریزوبیوم ها هستند می توانند ازت موجود در جو را به صورت قابل جذب برای گیاه در آورده و در عوض مقداری از گیاه مواد غذایی که عمدتا قندها هستند برای ادامه زندگی خود دریافت کند که با توجه به مقدار ازتی که به گیاه می دهد این مقدار قند قابل مقایسه نیست . گیاه این مقدار ازت را در طول دوره رویش خود جذب کرده و بعدا به زمین بر می گرداند البته تنها ازت نیست که این مسیر را طی می کند بلکه عناصر دیگری مثل فسفر، کلسیم و عناصر کم مصرف نیز توسط گیاه از لایه های زیر زمین جمع آوری شده و به قسمتهای فوقانی می دهد همچنین این سیکل از شستشوی مواد غذایی در طول فصل رویش جلوگیری می کند .
در حقیقت کود های سبز چه لگوم و چه غیر لگوم باشند مانند یک گاو صندوق عمل می کنند که مواد غذایی را در زمانی که گیاه محصول در زمین نیست در خود نگهداری کرده و آنرا بعدا در اختیار گیاه محصول قرار میدهند .
آیش تابستانه باعث کاهش مواد آلی خاک می شود چون مواد آلی در این مدت به راحتی و به سرعت تجزیه می شوند . آیش تابستانه برای خاک های غنی از مواد آلی می تواند روش خوبی باشد زیرا با تجزیه مواد آلی و فراهم شدن مواد غذایی مورد نیاز گیاه زمین حاصلخیزی خوبی پیدا می کند .
آیش تابستانه روش خوبی برای کاهش جمعیت علفهای هرز است . و همچنین روش خوبی برای در معرض قرار دادن خاک در برابر انواع فرسایشها . ولی کود های سبز لگوم نه تنها مواد آلی را افزایش می دهند و ساختمان خاک را بهبود می بخشند و علفهای هرز آنرا کاهش می دهند باعث حفاظت خاک در برابر فرسایش نیز می شوند و تنها مشکل آنها کاهش رطوبت خاک است . بنابراین کود سبز می تواند با در تناوب قرار گرفتن خاک را در مدتی از سال که در آیش است بپوشاند . در خاک هایی که از لحاظ رطوبت در محدودیت هستند باید توجه داشت که کود سبز می تواند باعث کاهش رطوبت شود و کاهش رطوبت نیز باعث کاهش عملکرد می شود ولی در مناطقی که بارندگی در حد متوسط و حتی مقداری کمتر هم وجود دارد می توان از کود سبز استفاده کرد . در یک پژوهش آیش تابستانه را با کود سبز مقایسه کردند و مشاهده کردند که بعد از پایان دوره مقدار آب داخل خاک به ترتیب 47 و 31 میلی لیتر بود ولی عملکرد دانه گندم پائیز به ترتیب7 تا 5/7تن در هکتار بود این آزمایش نشان می دهد اگر تا حدودی از رطوبت خاک کاسته می شده ولی کود سبز در این شرایط نیز باعث بهبود عملکرد می شود .
البته در خاک هایی که غنی از مواد آلی هستند نیز کود سبز می تواند مفید باشد از این جهت که این خاک ها بیشتر در مناطق پر باران وجود دارند و از لحاظ بارندگی وضعیت مناسبی دارند همچنین در این مناطق هوا نسبتا گرم است . این گرما باعث افزایش تبخیر از سطح خاک شده و یک لایه خشک را در سطح خاک ایجاد می کند که این لایه در بارندگی بعدی به شدت در معرض دیس پرس قرار می گیرد و متلاشی میشود و باعث بسته شدن لوله های مویین خاک شد و از تهویه و نفوذ پذیری می کاهد و روا نآب را گسترش می دهد که خود مشکلات زیادی به دنبال دارد از این رو کود سبز با پوشش قرار دادن خاک از این مشکل جلوگیری می کند و همچنین چون مقدار بارندگی زیاد است ، برای محصول بعد کمبود رطوبت ایجاد نمی کند .
کود سبز همچنین می تواند دمای خاک را تا حدودی نگهداری کند که این باعث می شود که فعالیت میکروارگانیسم های خاک افزایش یابد و آنها نیز به نوبه خود باعث حاصلخیزی خاک می شوند .
با توجه به این موارد گلوم ها می توانند جزء بهترین کود های سبز قرار گیرند زیرا جدا از این موارد ازت را نیز به خاک می افزایند که خود عامل مهمی در بالا رفتن عملکرد می شود براساس آزمایش در آلمان باقلای سفید عملکرد غله را تا 1.5 تن در هکتار و شبدر قرمز تا 1 تن در هکتار افزایش داد . البته مقدار نیتروژن تثبیت شده توسط این گیاه ان بستگی به رقم و گونه مورد استفاده ، مقدار و نوع باکتری های همزیست آنها ، و وضعیت حاصلخیزی خاک و شرایط اقلیمی دارد .
کود سبز معمولا سریع شده بوده و بیشتر از 3 تا 6 هفته از یصل رشد را به خود اختصاص نمی دهد و معمولا زود هم تجزیه می شود .
در آزمایشی دیگر آیش تابستانه و کود سبز شبدر قرمز و نوعی خلر با هم از لحاظ اقتصادی مقایسه شدند که در این آزمایش هزینه های مصرف شده در عملیات زراعی برای هر کدام از تیمارهای محاسبه شد . در آخر هزینه خالص حاصل از کسر کردن ارزش مقدار ازت بدست آمده از تیمارها را برآورد کردند که در جدول زیر نمایش داده می دهد .
آیش
شبدر قرمز
خلر
هزینه ناخالص
20
17.32
34.98
ارزش تثبیت ازت
___
35
11.52
هزینه خالص
20
17.32_
23.46
مقادیر به دلار می باشند.
در این آزمایش کارهای هزینه بردار شامل شخم – بذر – بذرپاشی و دیسک است . براساس این آزمایش شبدر قرمز نه تنها هزینه ناخالص نداشت بلکه به میزان 68/17 دلار در مصرف کود ازته در محصول بعدی صرفه جویی کرد آیش و خلر نیز به ترتیب 20 و 46/23 دلار هزینه برداشتند که با توجه به این که مصرف کود سبز باعث بهبود خاک می شود و این در سالهای متوآلی می تواند باعث افزایش عملکرد شود استفاده از کود سبزی مثل خلر نیز که هزینه بردار است می تواند در محصول بعد باعث افزایش عملکرد شود .
منبع: مرکز مقالات کشاورزی