خصوصیات گیاهشناسی کلزا
ریشه:
کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالباٌ بلند به شکل دوک شکل میباشد که قطر قسمت فوقانی آن به ۱ تا ۳ سانتیمتر میباشد و تا عمق ۸۰ سانتیمتر خاک نفوذ میکند. همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولاٌ افقی هستند و کمتر در عمق خاک نفوذ میکنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل بادهای شدید حفظ میکند. در خاکهای سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملاٌ محدود میشود.
ساقه:
کلزا تولید یک ساقه اصلی میکند که از آن شاخه های زیادی منشعب میشود. پس از پایان زمستان ابتدا ساقه اصلی طویل میشود و پس از آن به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن میکنند. میزان شاخه دهی آن به واریته محیط تغذیه گیاه تکنیکهایزراعی و غیره بستگی دارد. برای نمونه تراکم بوته ها تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب میکند ولی عمدتاٌ شاخه های جانبی در قسمتهای میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل میشوند و از ساقه اصلی ۸ تا ۱۰ شاخه فرعی منشعب میگردد. و قتی ساقه اصلی شروع به رشد میکند شاخه ها در محل اتصال برگهای فوقانی با ساقه جوانه زده و هرشاخه به یک گل آذین ختم میشود.ساقه مقطعی تقریباٌ مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمان زرد میگردد. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر تغییر میکند ولی معمولاٌ ارتفاع آن ۸۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر است. کلزا غالباٌ از قوه تجدید رویش خوبی برخوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد میتوان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.
برگ:
برگهای کلزا به سه فرم چسبیده - ساقه آغوش- چسبیده معمولی و دارای دمبرگ میباشند. برگهای رزت اغلب بیضوی و چند قسمتی با یک لوب بزرگ در راس برگ بوده و دارای دمبرگ نیز میباشند. رنگ برگها سبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگها مشاهده میشوند. برگهای رزت و برگهای پائینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگهای فوقانی و میانی فاقد کرک - دمبرگ و لوب هستند و لبه آنها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد. این برگها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را میپوشانند. برگهای کلزا بصورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند. تعداد برگهای ساقه اصلی بسته به نوع واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوتهای تیپ پائیزه تغییر میکند. میزان تولید برگ به طول دوره گلدهی مربوط میباشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است. چنانچه ریزش برگها در ابتدای گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکرد نهایی میگذارد اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای بر آن ندارد.
گونه های روغنی جنس Brassica
توانایی بذور گونه های مختلف جنس براسیکا در جوانهزدن و رشد در دمای پائین باعث شده است این گونه ها بعنوان یکی از معدود گیاهان زراعی و روغنی زمستانه که آنها را در مناطق معتدل,ارتفتعات و در شرایط نسبتا خنک کشت کرده,مطرح باشند. کلزا گیاهی از خانواده چلیپاییان (Cruciferea) و جنس کلمیان(Brassica) است. پنج گونه از جنس براسیکا که در سطح جهان بعنوان دانه روغنی کشت میشوند عبارتند از:
گونه کلزا (Brassica napus):
این گونه کلزای معمولی است که عموما در اروپا و کانادا کشت میشود و در کانادا به کلزای آرژانتینی معروفاست زیرا برای اولین بار از آنجا به کانادا وارد شده است. دارای ارقام بهرا و پائیزه با عدد کروموزومی ۳۸ بوده و مهمترین گونه جنس براسیکا محسوب میشود. ارقام بهاره و زمستانه این گونه بعنوان منبع روغنی گیاهی کشت میگردد ولی ارقام زمستانه در شرایط مساعد معمولا پر محصولتر میباشند. در اروپا و چین اغلب از ارقام پائیزه استفاده میشود. در عرضهای جغرافیایی و ارتفاعات زیاد و در نقاطی که شانس بقای گیاه در زمستان کم است مانند غرب کانادا به اجبار از ارقام بهاره استفاده مسشود. بذور آن اغلب به رنگ سیاه بوده و در حالت طبیعی فرمهایی با بذور زردرنگ نیز وجود دارد بنظر میرسد رنگ زرد بذر با مقدار کمتر تانن در بذور و نازک تر بودن پوسته بذر ارتباط داشته و سبب میشود که میزان روغن و پروتئین بذر بیشتر م وقدار الیاف و فیبر کنجاله کمتر باشد.
گونه شلغم روغنی(Brassica rapa):
قبلا این گونه (B.campestris) نامیده میشد. در کانادا به کلزای لهستانی معروف است زیرا برای اولین بار از آنجا وارد کانادا شده است . این گونه یکی از گونههای بدون غده شلغم واقعی میباشد. ارقام بهاره و زمستانه این گونه با عدد کروموزومی برابر ۲۰بعنوان منبع روغن مورد کشت و کار قرار میگیرند. مقاومترین ارقام کلزا به سرما به این گونه تعلق دارد که در دماهای پائین از سرعت رشد نسبتا بالایی برخوردار میباشند. ارقام این گونه دارای بذور قهوهای یا زرد رنگ هستند.
گونه خردل هندی(Brassica juncea):
این گونه با عدد کروموزومی برابر ۳۶ را میتوان بوسیله رنگ بذور آن شناسایی کرد. این گونه دارای بذور قهوهای یا زرد رنگ میباشند. رقمهای با بذور قهوه ای رنگ بعنوان خردل قهوهای و رقمهای با بذور زرد رنگ بعنوان خردل زرد یا خردل شرقی شهرت دارند. خردل هندی بهاره است و با شرایط خشک سازگاری کامل دارد و نسبتا زودرس میباشد.
گونه خردل سفید(Brassica hirta):
این گونه با عدد کروموزومی برابر ۲۴ است. در اروپا به خردل سفید و در شمال امریکا به خردل زرد معروف است. این گونه در کشورهای مذکور به طور گسترده بعنوان چاشنی(ادویه) کشت میشود. بذر آن بزرگ و دارای رنگ زرد و روشن است.
گونه خردل حبشی(Brassica Cartinata):
این گونه با عدد کروموزومی برابر ۳۴ نسبتا کم رشد است. کشت و کار آن به فلات اتیوپی و نواحی همجوار آن در شرق آفریقا محدود میشود. بذور اینگونه بزرگ و غالبا سیاه رنگ هستند ولی فرمهای دارای بذور زردرنگ نیز وجود دارد.
ترکیبات شمیایی کلزا
دانه کلزا(کانولا) دارای ۴۰تا۴۸ درصد روغن در دانه و ۳۸تا۴۵ درصد پروتئین در کنجاله میباشد و میزان رطوبت آن حدود ۵ درصد است. نسبت اسیدلینولئیک به اسیدلینولنیک در روغن کلزا تقریبا ۱:۲ میباشد که برای مصرف انسان نسبت متعادلی بشمار میرود.
کنجاله کلزا حاوی ۱۳ درصد فیبر میباشد. وجود مقدار نسبتا زیاد فیبر در کنجاله یک عامل محدود کننده در استفاده از آن بعنوان خوراک دام محسوب میشود زیرا توان تولید انرژی در جیره غذایی را کاهش میدهد.
پوسته کلزا تقریبا ۵/۱۶تا۵/۱۸ درصد وزن خشک دانه را تشکیل میدهد و ثابت شده است که رنگ پوست دانه کلزا با ترکیب شیمیایی دانه دذ ارتباط میباشد.
کلزا
واحد
عنصر یا ویتامین
0.63
%
کلسیم
1.21
%
پتاسیم
0.51
%
منیزیم
1.02
%
فسفر
0.85
%
سولفور
5.7
ppm
مس
49.2
ppm
منگنز
68.2
ppm
روی
141
ppm
آهن
1.3
ppm
مولیبدن
__
ppm
کبالت
1.1
ppm
ویتامین E
9.5
ppm
اسید پانتوتنیک
160
ppm
نیاسین
6700
ppm
کولین
5.2
ppm
تیامین
5.8
ppm
ریبوفلاوین
1.1
ppm
بیوتین
2.3
ppm
اسید فولیک
7.2
ppm
پیریدوکسن
آمینه اسیدضروری
گرم در صد گرم پروتئین خام
4.47
ایزولوسین
7.47
لوسین
6.6
لیزین
2.24
متیونین
4.67
فنیل آلانین
4.81
ترلولین
___
تریپتوفان
5.65
والین
ارتباط رنگ پوسته دانه کلزا با ترکیب شیمیایی دانه
فیبرخام(%)
پروتئین(%)
روغن(%)
رنگ دانه
13.7
39.3
39.9
قهوه ای تیره
11.5
41
42.2
زرد مایل قهوه ای
8.9
42.1
45.5
زرد
اهمیت اقتصادی,تکامل و اصلاح کلزا
در یک تقسیم بندی کلی کلزا را به دو گروه اصلی تقسیم میکنند. گروهی که به کلزای صنعتی معروفند و گروهی که به کلزای خوراکی معروف میباشند. گیاهان جنس براسیکا بر حسب میزان اسیراروسیک ( اسید چربی که برای انسان و دام مضر است) به دو گروه عمده تقسیم میشوند. دسته اول که با علامت اختصاری (HEAR) مشخص میگردند روغن آنها بیش از ۵ درصد اسیداروسیک بوده و مصرف خوراکی ندارند . دسته دوم که با علامت اختصاری (LEAR) نامگذاری میشوند روغن آنها با کمتر از ۵ درصد اسیداروسیک مصرف خوراکی دارد. علاوه بر ماده مضر فوق یک ماده مضر دیگر در کنجاله و علوفه کلزا به نام گلوکوزینولات وجود دارد. این ماده شیمیایی در برخی از گیاهان وجود داشته و باعث طعم تند و بوی زننده اندامهای آنهاست. در ارقام جدید کلزا میزان این ماده مضر بسیار کاهش یافته است. فیبرنیز از دیگر موادی است که باعث افت کیفیت کنجاله میگردد. مقدار فیبر ارقام جدید بسیار کم شده است.
کلزاهای HEAR دارای مصارف صنعتی بوده و در صنعت لاستیک و پلاستیک سازی,صنایع شیمیایی,صنایع رنگ,صابون سازی و نیز بعنوان روان کننده در دستگاهای صنعتی و موتور جت ( به دلیل تحمل حرترت بالا) کاربرد دارند. به این ترتیب تداوم اصلاح کلزا در مسیر کاهش مواد مضر از قبیل میزان اسیداروسیک,گلوکوزینولات و فیبر قرار گرفت.
تکامل و اصلاح کلزا از کلزای سنتی تا ارقام اصلاح شده:
کلزای سنتی(HEAR):
هنوز هم تولید شده و حاوی ۲۲ تا ۶۰ درصد اسیداروسیک در روغن و ۱۰۰تا۲۰۵ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله میباشد.
ارقام یک صفر(LEAR):
معمولا واریته های کانادایی بوده و حاوی کمتر از ۵ درصد اسیداروسیک در روغن و تا ۱۰۰ تا ۲۰۵ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله میباشد.
ارقام دوصفر:
نوع تکامل یافته ارقام یک صفر بوده و حاوی کمتر از ۲ درصد اسیداروسیک در روغن و ۱۸تا۳۰میکرومول گلوزینولات در هر گرم کنجاله میباشند.
ارقام سه صفر:
نوع اصلاح شده ارقام شلغم روغنی بوده و اصطلاحا به آنها (Candle) میگویند که دارای حداقل میزان اسیداروسیک,گلوکوزینولات و فیبر میباشد. در سال ۱۹۷۹ نام عمومی Canola در کانادا برای کلیه رقمهای دو صفر منظور گردید.
روغن کلزا در مقایسه با روغنهای حاصل از دانه های ذرت,آفتابگردان و سویا به دلیل حضور اسیدهای چرب اشباع شده و فاقد کلسترول از کیفیت تغذیه ای بالایی برخوردار است.
کنجاله کلزا با دارا بودن حدود ۵/۴۶ درصد پروتئین و ۵/۳ درصد چربی و ۱۲ درصد فسفر قابل جذب نسبت به کنجاله سویا برتری نشان میدهد.
اهمیت و جایگاه کلزا در ایران
دانه روغنی کلزا از سالهای گذشته وارد ایران شده و تحقیقات متعددی روی آنها انجام گرفته است. در سالهای اخیر به دلیل توجه بیشتر به توسعه و ترویج کلزا سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته و در سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ به بیش از هفتاد هزار هکتار رسیده است. ویژگیهای گیاه کلزا و سازگاری آن با شرایط مختلف آب و هوایی اهمیت این محصول را بیشتر نموده و بعنوان نقطه امیدی جهت تامین روغن خوراکی مورد نیاز کشور به شمار آمده است. در این خصوص میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کلزا میتواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرار گرفته و از تراکم بیماریها آفات و علفهای هرز بکاهدو باعث آفزایش عملکرد دانه این محصولات شود.
دارا بودن تیپهای بهاره زمستانه و حدواسط که امکان کشت این گیاه را در شرایط متفاوت اقلیمی فراهم میسازد.
در کشت پائیزه نیاز به آبیاری کمتری بوده و امکان استفاده از نزولات اسمانی پائیزه و زمستانه وجود دارد.
کلزا دارای پتانسیل عملکرد بالا بوده و دد بین دانه های روغنی از درصد روغن دانه بالایی (۴۰ تا ۴۵ درصد) برخوردار است.
در اراضی شالیزار بعد از برداشت برنج میتوان ارقام بسیار زودرس کلزا را جهت کشت استفاده نمود.
فصل رشد کلزا با سایر دانه های روغنی متفاغوت است و زمانی که ظرفیت واحهای روغن کشی خالیست این گیاه برداشت میشود.
کلزا با تقدم برداشت در مقایسه با گندم زمینه لازم برای کشت دوم محصولات تابستانه را فراهم میسازد.
با اعمال مدیریت صحیح و استفاده از روشهای ساده امکان کاشت-داشت و برداشت آن در شرایط مختلف و با امکانا محلی وجود دارد.
بعلت بقایای گیاهی مطلوب علاوه بر تاثیر مثبت در میزان ماده آلی خاک در تامین علوفه مورد نیاز زارعین نیز موثر است.
در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی را میتواند ایفا کند.
بعلت پائیزه بودن بر خلاف سایر دانه های روغنی در رقابت با محصولات پردرآمد بهاره قرار نمیگیرد. در مناطقی که بهار به علت محدودیت آب و همزمانی آبیاری محصولات بهاره با آخرین آب مشکلاتی در آب دارند میتوان با کشت کلزا بویزه ارقام زودرس آین مشکل را حل نمود.
با کشت ارقام زودرس کلزا در مناطق دیم که بارندگی پائیزه مطلوب دارند ولی در بهار با خشکی مواجه میباشند نتیجه بهتر از غلات عاید میگردد.
منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com