کاهش خسارت خشکسالی در گندم دیم

خاک رسیبرای حاصلخیز کردن خاک های رسی،باید به طرق مختلف قابلیت نفوذ خاک ،ایجاد خاک دانه ها،وامکان وجود موجودات ذره بینی را بالا برد؛این کار را با دادن کود های دامی پوسیده یا دادن شن،کود سبز،و همچنین ایجادتناوب صحیح ومناسبزراعی،یا در صورت نیاز با زه کشی،می توان انجام داد.خاک آهکیخاک های آهکی،در فصل زمستان یخ می زنند و بر حجم آن ها اضافه می شود.ازدیاد حجم خاک ،و پس از بر طرف شدنیخبندان نشست خاک ،موجب پاره شدن ریشه ی گیاه ان می شود و صدمه جبران ناپذیری را به وجود می آورد.بهتر است این نوع خاک های آهکی را اختصاص به کشت غلات داد و در پائیز هر چه زودتر اقدام به کشت آنها کرد.خاک های آهکی نسبت به خاک های رسی و شنی، چسبندگی کمتری دارند و تهویه به وضع بهتری در آن ها صورت می گیرد.مقدار پتاسیم و اسید فسفریک خاک های آهکی اغلب کم است.خاک هوموسیاراضی هوموسی،شامل خاک هایی با مواد آلی زیاد هستند که بر اثر پوسیدن طی زمان های طولانی آن ها را حاصلخیز کرده است.خاکهای هوموسی پوک هستند و قدرت نگهداری زیاد آب را دارند.رنگ قهوه ای مایل به سیاه تا سیاه،از مشخصاتخاکهای هوموسی است.خاکهای هوموسی ،همان طور که گفته شد قدرت ذخیره ی رطوبت زیاد را به مدت طولانی دارند و به همین دلیل زود گرم نمی شوند و جزء خاک های سرد محسوب می گردند.عملیات زراعی درخاکهای هوموس ی به دلیل پوک بودن زمین به آسانی صورت می گیرد.کلیه ی خاک های هوموس دار ،مرغوب و حاصلخیز و جهت زراعت گیاهان بسیار مناسب هستند.موجودات بی شماری که در خاک مزروعی زندگی می کنند عامل بسیار مهمی در تبادلات و ذخیره ی مواد غذایی هستندو نقش ارزنده ای در زندگی گیاه بازی می کنند.عده ای از باکتری های هوازی خاک به کمک اکسیژن سبب سوخت و ساز بطی ء و تجزیه مواد آلی خاک می شوند.با تجزیه مواد آلی،از یک سو انیدرید کربنیک ،متان و اکسیژن متصاعد می شودواز سویی دیگر مواد معدنی قابل جذب گیاه تولید می شود که در زمین باقی می ماند.از جمله ی این مواد ازت را باید نام برد که در مرحله ی اول به صورت آمونیاک است و سپس به نیتریت و نیترات تبدیل و قابل جذب گیاهان می شود.عده ای دیگر از باکتریهای هوازی به طور همزیستی روی ریشه ی گیاهان خانواده پروانه آسا زندگی می کنند. خاک مزرعه ی گندمخاک مزرعه ی گندم ضمن حاصلخیز بودن باید شرایط فیزیکی خاصی را داشته باشد.رطوبت خاک اثر مستقیم و غیر مستقیم در رشدونمو گندم دارد.اثر مستقیم مربوط به موجود بودن رطوبت قابل جذب اطراف ریشه است که از ریشه ها جذب می شود.اثر غیر مستقیم رطوبت خاک در رشدونمو گیاه مربوط به خصوصیات خاک است.قدرت گیاه نسبت به جذب رطوبت خاک بستگی به گسترش سیستم ریشه ها دارد.ریشه ی گندم در شرایط کاملا مناسب آب و هوایی و در شرایط مساعد بودن خاک ممکن است تا بیش از دو متر در زمین نفوذ کند.به طور کلی،رطوبت خاک در زمان بذر کاری اهمیت خیلی زیادی برای گندم دارد.هر چه بارندگی یک منطقه کمتر باشد به همان اندازه ی رطوبت خاک در تاریخ بذرکاری اهمیت پیدا می کند نسبت مستقیمی بین میزان بارندگی سالانه و محصول گندم طی آزمایشهای مختلف به دست آمده است.نشاهای جوان گندم در خاک ی که دمای آن 24 تا 28 درجه ی سانتی گراد باشد خیلی سریعتر سر از خاک در می آورند و پنجه های گندم خیلی زودتر در این دما تکامل می یابند. بالا بودن زیاد دمای خاک باعث طویل شدن زیر طوقه می شود؛با طویل شدن نسبی طوقه ی گندم،حساسیت بوته ها در برابر خشکی و سرمای زمستان زیاد تر می شود.میزان اکسیژن خاک یکی از عوامل مهم رشد و نمو گیاه است.خلل و فرج خاک ، پراکندگی اندازه ی ذرات،خواص فیزیکی خاک با هوادهی خاک ارتباط دارند.میزان آب داخل خاک یکی از عوامل کنترل کننده ی قدرت ذخیره ی اکسیژن خاک برای گیاه ان است.گندم در خاک های رسی،حتی در مواقع اشباع،با مقایسه ی سایر گیاه ان رشد و نمو می کند ولی چنانچه در زیر آب قرار گیرد به سهولت از بین می رود. گندم در هر خاک ی عمل می آید ولی هر چه خاک حاصلخیز تر و مرغوب تر باشد میزان محصول و عملکرد آن در واحد سطح افزایش می یابد.خاک های لیمونی یا آهکی لیمونی و یا هوموس ی که محتوای مواد غذایی باشند بهترین خاک برای گندم هستند.گندم در خاک هایی با واکنش خنثی و قلیایی و در رسوبات رودخانه ای بهترین محصول را می دهد.خاک های سیاه هوموس ی به نوبه ی خود مزایای زیادی برای گندم دارد. خاک های رسی شنی،به علت نگهداری رطوبت می توانند در مواقع خشکی رطوبت قابل جذب را در اختیار ریشه های گندم قرار دهند.واکنش های نسبتا خنثی و قلیایی برای گندم مطلوب است،لذا این گیاه در خاک های اسیدی حساسیت خاصی از خود نشان می دهد.گندم در خاک های نسبتا رسی یا شنی مرطوب با بودن مواد غذایی کافی عملکرد رضایتبخش دارد.زمینهای سنگین را می توان یا با دادن آهک و کود سبز،یا زهکشی،ویا تامین رطوبت کافی آماده ی کشت گندم کرد.زمین های سبک را پس از اصلاح یا انتخآب صحیح تاریخ کشت می توان برای گندم در نظر گرفت.خاک های بیش ار حد شنی،رسی سنگین و مرطوب،اسیدی و همچنین زمین هایی که علف هرز زیاد داشته باشند،مناسب کشت گندم نیستند.گندم در آب و هوای بیش از حد مرطوب یا در اراضیی که آب تحت الارض آنها بالاست به هیچ وجه عملکرد خوبی ندارد.گندم بر خلاف محصولات وجینی به علت داشتن ریشه های افشان احتیاجی به شخم عمیق ندارد.بیشتر ریشه های افشان گندم در عمق حدود 20 سانتی متری خاک قرار دارند.چنانچه به طریقی بتوان با زدن شخم صحیح،نفوذ پذیری خاک بکر یا تحت الارض را نسبت به ذخیره ی آب یا مواد غذایی بالا برد می توان امیدوار بود که در نقاط خشک یا در دیمزارهای مملکت ریشه ی گندم بتواند از رطوبت و مواد غذای تحت الارض بیشتر استفاده کند.به همین دلیل در اراضی دیمزار معمولا شخم با سوسولز را توصیه می کنند که نتیجه ی بسیار خوبی می دهد.البته باید توجه داشت که خاک طبقه ی زیرین با خاک طبقه ی زراعی مخلوط نشود.گیاه ان وجینی زمین را از لحاظ مواد غذایی غنی و ساختمان خاک را اصلاح می کنندوعلفهای هرز آنرا کاهش می دهند بدین ترتیب،مناسبترین زمین برای کشت گندم در تناوب زراعی زمینی است که پس از برداشت گیاه ان وجینی آماده می شود.زمین هایی که قبلا در آنها سیب زمینی، چغندر قند یا پنبه کشت شده است ـ به علت اسفنجی و پوک بودن ،داشتن رطوبت کافی و مواد غذایی نسبتا کافی و نیز به دلیل کم بودن علف های هرز در آنها کاملا برای کشت گندم مناسب هستند.گندمی که در زمین پس از محصولات وجینی کشت شده باشد نسبت به گندمی که در زمین پس از گیاه ان ذخیره کننده ی ازت کشت شده باشد،دانه های بزرگتر و پر قوّت تری تولید میکند.گندمی که بعد از یونجه کاشته می شود، به علت اینکه ازت توسط ریشه های یونجه در زمین ذخیره شده است،پر پشت خواهد شد؛رطوبت کافی و موجود بودن ازت بیش از اندازه سبب خوابید گی گندم می شود.گندم کشت شده در چنین خاک ی،نسبت به دمای پایین مقاومت کمتری دارد.در نواحی مرطوب یا در سالهای مرطوب به خوبی می توان گندم را بعد از یونجه کشت کردو حداکثر عملکرد را بدست آورد،زیرا ریشه های گندم در کانال هایی که ریشه ی یونجه درست کرده است جای می گیرند.در تناوب زراعی،زمان برداشت گیاه ان وجینی یا گیاه انی که پیش از گندم کاشته شده اند باید طوری باشد که منجر به کرپه شدن گندم نشود.غیر از چغندر قند،پنبه،سیب زمینی ،باقلا ،یونجه و شبدر؛که با گندم در تناوب قرار می گیرند،نباتاتی مانند توتون،کتان،کنف،شاهدانه و سایر دانه های روغنی را نیز به خوبی می توان در تناوب با گندم جای داد.امروزه در زراعت غلات،به جای کود دامی از کود های شیمیایی استفاده می شود.کود های شیمیایی به علت بالا بودن انحلال پذیرشان و همچنین به علت آسان بودن دسترسی به آنها،امکانات زیادی را از لحاظ زمان مصرف به وجود می آورند.کود های شیمیایی فسفرداروکلسیک،علاوه بر داشتن خاصیت غذایی،در حاصلخیزی خاک نیز موثر هستند.دادن کود های شیمیایی مناسب به زمین، مقدار محصول را تا حد زیادی افزایش می دهد،جانشین مواد غذایی کسب شده از خاک می شودونیز کمبودهای خاک های زراعتی را جبران می کند.این نکته را باید در نظر داشت که کود های شیمیایی نمی توانند تامین کننده ی مواد غذایی برای ادامه ی حیات موجودات ذره بینی خاک باشند.دادن مداوم ویک جانبه ی کود های شیمیایی به خاک سبب کاهش هوموس خاک واحتمالا ایجاد خسارت به خواص فیزیکی و شیمیایی آن می گردد.در صورت کمبود هوموس وکلسیم خاک ، بنیانهای اسیدی وقلیایی کود های شیمیایی (که معمولا نمی توانند به وسیله ی گیاه ان خاک PHجذب شوند)باعث تغییرات فاحش در می شوند که برای زندگی گیاه ان بسیار مضر است . در خاک های هوموس دار می توان کود شیمیایی بیشتری را به کار برد؛در خاک های با مواد آلی کمتر کود شیمیایی کمتری مصرف می شود.استفاده از کود های شیمیایی توام با ابیاری،مسلما در بالا بردن مقدار محصول بسیار موثر است؛اما استفاده از آنها برای بالا بردن محصول زراعتهای دیم،یا غلات کم آب در مناطق خشک و نیمه خشک،در بیشتر موارد نتیجه ی مهمی همراه نخواهد داشت.در مناطق خشک و نیمه خشک کشور ما در صورت وجود بارندگی کافی وبه موقع دادن کود های شیمیایی به غلات دیم عامل مهمی در ازدیادمحصول به شمارمی آید.چنانچه این عامل،یعنی بارندگی کافی وبه موقع،وجود نداشته باشد استفاده از کود های شیمیایی در این مناطق در بالا بردن محصول موثر واقع نخواهد شد.در خاک های سنگین،به دلیل بالا بودن قابلیت نگهداری آب،دادن کود های زود حل شونده توصیه می شود.فسفر در این نوع خاک ها می تواندنقش حاصلخیز کننده ای داشته باشد.از دادن کود های شیمیایی که دارای یون سدیم باشند باید اجتنآب کردزیرا یون سدیم موجب سفت و سخت شدن سطح خاک می گردد.در خاک های سبک شنی،به علت اینکه جذب کلوئیدی وتعادل واکنش مطلوبی ندارد و همچنین به علت اینکه نفوذپذیری در این نوع خاک هازیاداست،ذخیره ی مواد در خاک جهت افزایش حاصلخیزی آنها فقط در مورد فسفر امکانپذیر خواهد بود.کود های شیمیایی را در این نوع خاک ها بایدبه مقدار کم ولی در چند نوبت و حتی المقدور به صورت کود های کند حل شونده مصرف کرد،زیرا مصرف کود های شیمیایی به مقدار زیاد در این خاک ها باعث تغییرات خاک می شود.PHسریع و شدید به علاوه،چون یون های موجود در کود های مصرف شده نمی توانند جذب کلوئیدها شوند(به علت کمی کلوئیدها) به صورت محلول در می آیند که قسمتی از آنها بر اثر شسته شدن از دسترس گیاه ان خارج می شود؛قسمت دیگر نیز به علت زیاد بودن نسبت آن در مایعات خاک و بدون داشتن مصرف واقعی،به سرعت جذب گیاه ان می شود(مصرف لوکس مواد).فسفر در زراعت غلات اهمیت ویژهای دارد.به وسیله ی کود های فسفردار،میتوان حاصلخیزی خاک را که بر اثر کشتهای متمادی کاهش پیدا کرده است جبران کرد.فسفر،در اعمال حیاتی وساختمانی گیاه ان نقش بسیارمهمی رابازی می کند.اهمیت فسفر در ایجاد ریشه های فراوان ،پنجه زدن،بالا بردن وزن دانه وکیفیتپخت،تشکیل موادقندی در محصول و حاصلخیزی خاک است.کود های فسفر دار را باید حتما قبلا از کشت،و برای غلات در پاییز وارد خاک کرد.فسفر به صورت کود های سوپر فسفات وفسفات آمونیوم مورد استفاده قرار می گیرد.از کود سوپر فسفات حتی المقدور نباید در خاک هایی که دارای کلسیم زیاد هستند استفاده شود زیرا بنیان این نوع کود است که باعث زیادتر شدن کلسیم در خاک می شود؛در این نوع خاک ها باید از فسفات آمونیوم استفاده شود.منتهی به علت اینکه در بنیان کود های مذکور مقداری ازت نیز وجود دارد باید در موقع مصرف کود های ازت دار درصدازت موجود در این کود نیز منظور شود.پتاسیم عنصر دیگری است که مورد نیاز گیاه ان است ودر خاک های سنگین اغلب به مقداری قابل توجه وقابل استفاده وجود دارد.دادن پتاسیم به خاک های شنی،در مقایسه با اضافه کردن این عنصر به خاک های سنگین،موجب افزایش محصول خیلی بیشتری خواهد شد.تمام کود های دارای پتاسیم به راحتی قابل حل در آب هستند،مانند پتاسیم کلریدوپتاسیم سولفات که اغلب مقداری سدیم و منگنز نیز همراه دارند.کود های دارای پتاسیم موجب افزایش مقاومت گیاه در برابر سرما،خشکی ، خوابیدگی وهمچنین موجب ذخیره ی مواد نشاسته ای می شود.به کاربردن پتاسیم سولفات در خاک های قلیای نتیجه ی خوبی می دهد و حتی می توان آن را به صورت سرک به زمین اضافه کرد.به طوری کلی،طرز مصرف کود های شیمیایی برای زراعت گندم بدین نحو است که ابتدا در خاک های سنگین رسی و یا خاک های رسی معمولی 1تا2هفته قبل از بذر پاشی تمام کود های لازم را روی زمین می پاشند و به وسیله ی شخم یا دیسک وارد خاک می کنند. در خاک های سبک،مثل خاک های شنی اگر سوپر فسفات تریپل مصرف می شود،بهتر آن است که تمام سوپر فسفات تریپل را به علاوه نصف کود ازت دار،ودر مواردی که آمونیوم فسفات می دهند این کود را منحصرا قبل از کشت ومطابق دستور فوق به زمین اضافه کنندوبقیه ی کود ازت دارد اوره یا(آمونیوم نیترات)را به عنوان کود سرک در اوایل بهار1یا2بار به مزرعه ی گندم بدهند.امروزه وسایل کشت وکار گندم دیم طوری ساخته شده است که بقایای گندم را در سطح خاک باقی می گذارد.در این سیستم زراعی،به جای به کار گرفتن گاوآهن فرنگی از ماشینی با پره های پهن استفاده می شود که سطح خاک را تا عمق5الی10سانتی متر نرم می کند؛این ماشین به منظور از بین بردن علفهای هرز،کاهش تبخیر رطوبت خاک ،باقی گذراندن تمام بقای گیاه ی در سطح زمین،و جلوگیری از فرسایش خاک نیز به کار گرفته می شود.امروزه در نواحی دیمکاری امریکا،استرلیاو دیگر نقاط جهان ماشین مذکور به کارمی رود وکاملا می توان آن را با شرط مناطق دیمکاری ایران وفق داد.به طور کلی مزایای این روش در دیمزارها به این شرح است:الف)نگهداری رطوبت به وسیله ی کاهش تبخیر آب موجود در خاک زراعی.ب)حفاظت خاک از فرسایش ناشی عوامل جوی مثل بادوباران.ج)بالا بردن میزان نفوذ آب در خاک در نتیجه ی کاهش سرعت جریان آب در سطح زمین.د)صرف هزینه ی کمتر جهت خرید ماشین آلات وهمچنین پرداخت بهای کمتر جهت اداره کردن آنها.پس،باید در دیمزارهای کشور از به کاربردن گاوآهنهای اروپایی ودیسک اجتنآب وبه جای آنها از کولتیواتور یا سوسولز استفاده کرد.این ابزار ارزانتر،کار با آنها آسانتر و هزینه ی نگهداریشان کمتر از هزینه نگهداری گاو آهن اروپایی است.     منبع: مرکز مقالات کشاورزی